Ο Μενέλαος Λουντέμης τον Δεκέμβρη του 1944 (μέρος Α΄)

Αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Δαμασκηνού «Τα πλοία άραξαν στην όχθη της καρδιάς μας. Ένα δοκίμιο-μελέτη για τη ζωή και το έργο του Μενέλαου Λουντέμη»

Στην πολυτάραχη ζωή του Μενέλαου Λουντέμη αναφέρεται το βιβλίο του Δημήτρη Δαμασκηνού, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ραδάμανθυς. Μία σπουδαία έρευνα που αποδίδει με μυθιστορηματικό τρόπο το βίο του μεγάλου συγγραφέα, αλλά και την εποχή μέσα στην οποία έζησε και δημιούργησε. 

Είναι γενικά γνωστό ότι ο Λουντέμης ήταν πολιτικά ενταγμένος στην αριστερά, μέλος του ενιαίου τότε ΚΚΕ, και όπως είναι φυσικό ακολούθησε και βίωσε τις αντιφάσεις της πολιτικής του. Ο Μ. Λουντέμης, γραμματέας της οργάνωσης διανοουμένων του ΕΑΜ κατά τη διάρκεια της κατοχής, βασανίστηκε, εξορίστηκε, φυλακίστηκε, διώχθηκε από το μεταπολεμικό κράτος και παρακράτος. Η δεξιά τον καταδίωξε ως μαχητικό κομμουνιστή, και το ΚΚΕ, αργότερα, τον «αποκήρυξε» χαρακτηρίζοντας αυτόν, τον δεσμώτη της Μακρονήσου, ως «κομμουνιστή πολυτελείας»!

Ο Μενέλαος Λουντέμης είχε το θάρρος της γνώμης του και δεν δίστασε να συγκρουστεί με κάθε μορφής ολοκληρωτισμό. Το πολιτικό αισθητήριο, όπως θα διαπιστώσουμε και παρακάτω, είδε τις αντιφάσεις και τα όρια της πολιτικής που ασκούσε η ΕΣΣΔ και το ΚΚΕ, την ώρα που με παραστατικό τρόπο καταγγέλλει την επέμβαση των Άγγλων και το ρόλο του Γ. Παπανδρέου το Δεκέμβρη του 1944. Ας δούμε όμως τα αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Δαμασκηνού.

Χρήστος Τσαντής

   

Ο Μενέλαος Λουντέμης, γραμματέας της οργάνωσης διανοουμένων του ΕΑΜ, στην Κατοχή

Ο Μενέλαος Λουντέμης διαδραματίζει δραστήριο ρόλο στην κατεύθυνση της συσπείρωσης του πνευματικού κόσμου στο πλευρό του ΕΑΜ. Διατέλεσε, άλλωστε, και γραμματέας της οργάνωσης διανοουμένων του ΕΑΜ στην Κατοχή. Ο ίδιος ο συγγραφέας, που είχε γίνει ενοχλητικός για τις κατοχικές Αρχές, απολογούμενος ενώπιον του Δικαστηρίου, το 1956, κατέθεσε για το πως γλίτωσε την εκτέλεση από τους Γερμανούς. Είπε χαρακτηριστικά: «Στην Κατοχή έγραψα πατριωτικά τραγούδια, που τα τραγούδησε ο λαός που αγωνιζόταν για τη λευτεριά του. Οι Γερμανοί μ’ αναζητούσαν. Κάποιος που ήταν σε θέση να τα ξέρει με ειδοποίησε. Μου είπε: ˝αν σε πιάσουν, θα εκτελεστείς επί τόπου όπου βρεθείς˝. Ήθελα να τον ευχαριστήσω αυτόν τον άνθρωπο, αλλά δεν ξέρω ποιος είναι».

Ο Λουντέμης γράφει για το περιοδικό Νέα Γενιά, όργανο της ΕΠΟΝ στην Κατοχή. Μετά την απελευθέρωση, από τον Οκτώβρη του 1944, μέχρι το τελευταίο τεύχος, τον Οκτώβριο του 1947, το περιοδικό της ΕΠΟΝ κυκλοφορούσε νόμιμα. Ο Λουντέμης συμμετέχει σ’ ένα ευρύ δίκτυο συνεργατών που παρακολουθεί τα θέματα που ανακύπτουν, εφόσον θέλουν σχολιασμό και εθελοντικά και άμεσα καλύπτουν τις ανάγκες του περιοδικού. Ανάμεσά τους βρίσκονται επιστήμονες, καθηγητές πανεπιστημίου, λογοτέχνες, παιδαγωγοί και πολιτικά στελέχη της ΕΑΜικής ηγεσίας. Εκτός από τον Μενέλαο Λουντέμη συμμετέχουν οι: Γιάννης Ρίτσος, Γιάννης Κορδάτος, Νίκος Κιτσίκης, Πέτρος Κόκκαλης, Κώστας Βάρναλης, Μάρκος Αυγέρης, Δημήτρης Φωτιάδης, Δημήτρης Ψαθάς, Έλλη Αλεξίου, Ασημάκης Γιαλαμάς, Θέμος Κορνάρος, Νικηφόρος Βρεττάκος, Βασίλης Ρώτας, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Νίκος Καββαδίας, Μιχάλης Παπαμαύρος, Θρασύβουλος Σταύρου, Γιώργος Κοτζιούλας, Γιώργης Λαμπρινός, Κώστας Θέος, Μ. Μαραγκουδάκης, Ρίτα Μπούμη–Παππά, Παύλος Κριναίος, Κώστας Μαρίνης, Νότης Περγιάλης, Μίμης Ραυτόπουλος, Χαρίλαος Σισμάνης, Γ. Ελευθεριάδης, και άλλοι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

 ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΔΑ—Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΗΣ¹

(1945)

Δεκεμβριάδα

 Στις 7 Δεκεμβρίου του 1945, ένα χρόνο μετά τα Δεκεμβριανά, κυκλοφορεί ένα διπλό τεύχος του περιοδικού Ελεύθερα Γράμματα. Στην πρώτη σελίδα βρίσκεται η φωτογραφία των κοριτσιών που διαδηλώνουν στις 4 Δεκέμβρη του 1944, μαζί με εκατοντάδες χιλιάδες λαού, μπροστά από το κτίριο της Βουλής, στέλνοντας ξεκάθαρο μήνυμα: «Όταν ο λαός βρίσκεται μπροστά στον κίνδυνο της τυραννίας, διαλέγει ή τις αλυσίδες ή τα όπλα». Κάτω από τον τίτλο του περιοδικού παρελαύνουν τα ονόματα των λογοτεχνών και διανοουμένων, του Ασημάκη Πανσέληνου, του Μάρκου Αυγέρη, του Μενέλαου Λουντέμη, του Λευτέρη Νεγρεπόντη, της Μέλπως Αξιώτη, της Ρίτας Μπούμη-Παπά και άλλων.²

Στη Δεκεμβριάδα, στο κείμενο του Μενέλαου Λουντέμη που δημοσιεύτηκε τότε στα Ελεύθερα Γράμματα, επιχειρείται μια προσαρμογή του αρχαίου επικού προτύπου του νόστου³ του Οδυσσέα στις σύγχρονες ανάγκες. Το κείμενο φέρει ως μότο μια χαρακτηριστική παραλλαγή των πρώτων στίχων της Οδύσσειας: «Λαόν μοι ένεπε Μούσα… ος μάλλα πολλά». Στη θέση του ενός άνδρα λοιπόν μπαίνουν οι πολλοί, ο λαός. Η αντιστοίχιση γίνεται και ρητά: «Είμασταν ο λαός-Οδυσσέας που ζητούσε λίγη ημεράδα, λίγο αναπαμό. Ο Οδυσσέας που ένα μήνα πριν μπήκε στο γαλήνιο λιμάνι της Ιθάκης: κι εκεί, πριν ν’ ανασάνει και πριν να γευτεί το γλυκό ήλιο της λευτεριάς, πλάκωσαν ξανά ο Αίολος κι ο Ποσειδώνας κι ο Άρης και τον έριξαν σε καινούριο θαλασσοδαρμό, σε αγριότερο όλεθρο».⁴

Στη «Δεκεμβριάδα» του Μενέλαου Λουντέμη και στις μάχες της:  Οδυσσέας είναι ο λαός, τη θέση των Άγγλων και του Παπανδρέου την κατέχει ο Κύκλωπας, ενώ η Ναυσικά είναι το κορίτσι το υπεράνθρωπο που περιθάλπει τους λαβωμένους αγωνιστές. Ωστόσο ο Λουντέμης με αυτεπίγνωση διαπιστώνει την ανεπάρκεια τη δική του και των συναδέλφων του: «ενώ δεν έλειψε ούτε η ομηρική πάλη, ούτε το ιερόν πτολίεθρον,⁵ λείπει η ομηρική Μούσα. Και το Έπος περιμένει», γράφει στο ίδιο κείμενο.⁶

Ο Μεγάλος Δεκέμβρης

Ο Μενέλαος Λουντέμης όμως, τιμά με την πένα του τη μάχη του Δεκέμβρη και τον ιστορικό της ρόλο μ’ ένα ακόμα -πιο εκτενές- πεζό του που το ονομάζει «Ο Μεγάλος Δεκέμβρης».⁷ Για τον συγγραφέα, δύο Ελλάδες στάθηκαν αντιμέτωπες τον Δεκέμβρη του 1944. Η μια που ζητούσε την ελευθερία και η άλλη που ήθελε τη συναλλαγή με τον εχθρό. Η μια πολεμούσε και η άλλη πρόδιδε. Ο Δεκέμβρης ήταν η αποφασιστική σύγκρουση ανάμεσα στις «δυο Ελλάδες». Θα κρινόταν αν θα κυβερνούσαν τον λαό ανάξιοι και προδότες ή θα αφηνόταν να ρυθμίσει μόνος του τα εσωτερικά του. Εκείνο που τελικά έγινε τον Δεκέμβρη ήταν μια ελεεινή σκευωρία των δυνάμεων της φασιστικής και δοσιλογικής Ελλάδας που μαζί με τα όπλα του Τσώρτσιλ θέλησαν ν’ αποκεφαλίσουν την Ελλάδα της ηρωικής Αντίστασης. Στην ελεεινή αυτή συνωμοσία ο λαός απάντησε με την ένοπλη άμυνα.

Αυτός ήταν ο Δεκέμβρης του 1944. Πριν την περαιτέρω ανάπτυξη του θέματός του, ο συγγραφέας, προτάσσει μια απαραίτητη δήλωση: «Το βιβλίο αυτό άρχισε να γράφεται απ’ το Δεκέμβρη με μια προφητική, θα ’λεγα, ενόραση και συνεχίστηκε, σελίδα με σελίδα, ως τα σήμερα. Γράφηκε μέσα σε συνθήκες αχαλίνωτου βρασμού κι έτσι μπορεί να ξεστράτισε λίγο απ’ τα όρια της πολιτικής ευπρέπειας, μα θα ’πρεπε να το ξέρουμε: Η φωνή του ανθρώπου που τον πατάνε στο στήθος ποτέ δεν είναι μελωδική. Το δράμα που έγινε βιβλίο – όχι ένα βιβλίο θέσης αλλά ένα βιβλίο κραυγής – το ’ζησα, όχι σαν μονωμένος άνθρωπος, μα σα λαός. Έπιασα την πέννα με την ίδια αυθορμησιά που έπιασε στις 4 του Δεκέμβρη ΚΕΙΝΟΣ το όπλο».

Η γραφή του Λουντέμη, δυνατή και εντυπωσιακή, χωρίς όμως να χρειάζεται να καταφύγει σε υπερβολές ή ηρωικές εξάρσεις. Στηνει τις αφηγήσεις του με τέτοιον τρόπο, έτσι ώστε το έργο του ξαφνιάζει τον αναγνώστη και παραπέμπει σε γνώριμα λογοτεχνικά βιώματα. Το εισαγωγικό κομμάτι στο «Μεγάλο Δεκέμβρη» το ονομάζει ο συγγραφέας παραμύθι, και θυμίζει μάλλον μύθο του Αισώπου, όπου τα ζώα παίρνουν τους ρόλους των ανθρώπων. Το παραμύθι του Λουντέμη εξηγεί συνοπτικά πώς οι Άγγλοι ιμπεριαλιστές από σύμμαχοι στον αντιφασιστικό αγώνα έφτασαν να γίνουν νέοι δυνάστες. Το ήθος και ο χαρακτήρας του ζώου ανταποκρίνεται στη στάση που κράτησε οι εμπλεκόμενοι (Άγγλοι: λιοντάρι, ΕΑΜ: αρκούδα, Γερμανοί: γεράκι, ελληνικός λαός: ειρηνική αγελάδα).

Στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο: «Του χωρισμού σημαίνει η ώρα», ο συγγραφέας παρουσιάζει τον υπασπιστή τού Σιμάνα,⁸ λίγο πριν τη λήξη της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα, να συνομιλεί εγκάρδια με τον επικεφαλής του 1ου συντάγματος Ευζώνων των γερμανοτσολιάδων,⁹ Ι. Πλυτζανόπουλο, ανταλλάσσοντας σκέψεις για το πως θα μπορούσαν οι μέχρι πρότινος συνεργάτες των Γερμανών και πλέον αργυρώνητοι φίλοι των Άγγλων να επικρατήσουν εις βάρος του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων. Στο δεύτερο κεφάλαιο, τον συγγραφέα απασχολούν γεγονότα σχετικά με την επιλογή του Γεωργίου Παπανδρέου, ως δοτού πρωθυπουργού στην Ελλάδα. Ο «αρχομανής αυτός αγύρτης» συνομιλεί στη συνέχεια με το ενεργούμενο των Άγγλων, εξόριστο Κίνγκ Τζώρτζ of the GREECE, μηχανορραφώντας με μακιαβελική πονηριά εις βάρος της θέλησης του λαού για την παλινόρθωση του μισητού θεσμού της μοναρχίας…

[…] Δεκαπέντε μέρες μετά από την απόβαση του αγγλικού εκστρατευτικού σώματος, η καθημερινή εικόνα της ελληνικής πρωτεύουσας, όπως την περιγράφει ο Λουντέμης, ήταν η ακόλουθη: «Εξουσία: την ασκούσε η Γερμανική Χωροφυλακή. Δικαιοσύνη: την ασκούσε η Γερμανική Χωροφυλακή. Τάξη: την ασκούσε η Γερμανική Χωροφυλακή. Κυβερνητικό πρόγραμμα: 1) προστασία του δοσιλογισμού, 2) αύξηση των δοσιλόγων, 3) εξοπλισμός των δοσιλόγων. Ανώτερη εποπτεία για την πιστή τήρηση των ανωτέρω: Οι μεγάλοι φιλέλληνες Λήπερ και Σκόμπυ. Βοηθός, τροφοδότης και συνεπίκουρος: Η χώρα της Ελευθερίας. Η Αθήνα, η πρωτεύουσα της Αντίστασης των αόπλων, ήταν να την κλαις. Η πείνα θέριζε, η Πέμπτη φάλαγγα θέριζε, (Ο Χίτλερ αρκετόν σπόρον έσπειρε). Τ’ αλητάσκερα του Ράλλη ˝εκ λόγων υψηλής συμμαχικής πολιτικής˝ κυκλοφορούσαν με πολίτική περιβολή τώρα. Η στέγη, η τροφή, τα χαρτζιλίκι και η ασφάλειά τους ήταν εμπιστευμένα σε υψηλά χέρια. Ο Αθηναϊκός λαός, που έδωσε, μόνο αυτός, δώδεκα χιλιάδες κορμιά στον Σιμάνα, έπρεπε να εξακολουθεί να δίνει. Η διπλωματική όχεντρα¹³ της Αγγλικής Πρεσβείας φρονούσε ότι οι λαοί πρέπει να την πληρώσουν ακριβά την ελευθερία τους, ακριβότερα κι απ’ τη σκλαβιά».

Την 1η Δεκέμβρη 1944, ο στρατηγός Σκόμπυ χωρίς καμιά σχετική απόφαση της κυβέρνησης και με ύφος στυγνού αποικιοκράτη, κοινοποίησε διαταγή του στον ΕΛΑΣ και κυκλοφόρησε προκήρυξη που σκορπίστηκε από βρετανικά αεροπλάνα σ’ όλη τη χώρα. Με την προκήρυξη καθόριζε ως ημερομηνία έναρξης της αποστράτευσης των ανταρτικών δυνάμεων τη 10η Δεκέμβρη και απειλούσε το λαό ότι αν δεν εφαρμοστεί η διαταγή του «θα κλονιστεί η σταθερότητα του εθνικού νομίσματος» και «θα πεινάσει». Ταυτόχρονα, ο  πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου έσπευσε να συμμορφωθεί με τις εντολές του προστάτη του και συγκάλεσε υπουργικό συμβούλιο,  χωρίς τη συμμετοχή των υπουργών του ΕΑΜ, όπου και αποφάσισε τη διάλυση της Εθνικής Πολιτοφυλακής.

Το ιταμό¹⁴ τελεσίγραφο του Σκόμπυ που απαιτούσε τον μονόπλευρο αφοπλισμό του ΕΛΑΣ και η απόφαση του Γ. Παπανδρέου για διάλυση της Εθνικής Πολιτοφυλακής, ξεσήκωσαν, όπως ήταν επόμενο, τη γενική κατακραυγή. Αμέσως συνεδρίασε η Κ.Ε. του ΕΛΑΣ και αφού τόνισε ότι ήταν απαραίτητη μια κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας που θα οδηγούσε την χώρα σε ελεύθερες εκλογές, διακήρυξε ότι η μόνη λύση που θα εξυπηρετούσε την ησυχία και ομαλότητα του λαού είναι η πλήρης αποστράτευση όλων των ενόπλων δυνάμεων, του ΕΛΑΣ, της Ορεινής Ταξιαρχίας, του Ιερού Λόχου και των στρατιωτικών σχηματισμών της Μέσης Ανατολής. Απαιτούσε, επίσης, τη διάλυση των γερμανοντυμένων σωμάτων ασφαλείας και την τιμωρία των προδοτών που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές. Ο Γ. Παπανδρέου αδιαφόρησε γι’ αυτές τις προτάσεις. Η Κ.Ε. του ΕΑΜ αποφασίζει να καλέσει το λαό σε ειρηνικό συλλαλητήριο διαμαρτυρίας στις 3 Δεκέμβρη, και στις 4 του ίδιου μήνα να κηρυχτεί γενική απεργία. Ο Γ. Παπανδρέου, ενώ στην αρχή είχε δώσει άδεια για να γίνει το συλλαλητήριο, λίγο πριν τα μεσάνυχτα στις 2 Δεκέμβρη, εκτελώντας εντολές των Άγγλων, το απαγορεύει.

Καθετί που γράφει ο Λουντέμης, φροντίζει να το χρωματίζει με έναν ιδιαίτερο τόνο, γι’ αυτό η ταύτιση με τους αγώνες και τις αγωνίες του λαού, η πικρή σάτιρα και η οργή. Αυτός που γράφει το «Μεγάλο Δεκέμβρη» είναι ένας από το λαό που πήρε μέρος στις συγκρούσεις, σάρκα από τη σάρκα του. Γι’ αυτό και οι ειρωνικοί υπαινιγμοί και οι παραβολές: «Και ξημέρωσε η 3 του Δεκέμβρη. Τρεις του Δεκέμβρη! Όποιος έζησε στις 3 του Δεκέμβρη, στις 4 μπορούσε να πεθάνει. Ο προορισμός του ανθρώπου που είναι: να κάνει κάτι μεγάλο ή να ζήσει κάτι μεγάλο εκπληρώνεται. Γιατί ο λαός, ο Αθηναϊκός λαός, κείνη τη μεγάλη μέρα αποκαλύφθηκε μπροστά στο ίδιο του το μεγαλείο. Η μέρα αποβραδίς ήτανε βροχερή. Ήτανε μια νύχτα βαριά από γεγονότα. Ο λαός είχε οχτώ χρόνια να πει: ˝Θα γίνει το δικό μου!˝ Οι δολοφόνοι τροχίζανε τα σπαθιά τους, ο λαός ετοίμαζε τη φωνή του. Αύριο θα μιλήσουμε κι οι δυο. Είναι χιλιάδες χρόνια τώρα που η φωνή του λαού ακούγεται, φτάνει να μην είναι παράφωνη. Όλοι κοιμηθήκαμε σίγουροι κι αποφασισμένοι. Ούτε στιγμή από κανενός το μυαλό δεν πέρασε ο δισταγμός. Στιγμή δεν ταλαντεύτηκε η ψυχή.

-Αύριο λοιπόν. Ήταν μια νύχτα που στα σπλάχνα της επώαζε τη θύελλα. Μέσα στους δρόμους της ψυχής άρχιζαν υπόκωφοι οι βρυχηθμοί του ανήμερου εκείνου θηρίου, που λέγεται προδομένος άνθρωπος. Ο λαός είναι λίμνη, δεν είναι ωκεανός, όμως – αλλοί στον που θα την ταράξει. Πρέπει να ’ναι ή τρελός  ή κακούργος. Κι αλλοίμονο! Ο δικός μας ήταν κι απ’ τα δυο. Ένας ψηλός ολέθριος άνθρωπος σηκώθηκε να πάει στο κρεβάτι του γράφοντας πάνω στο φάκελο της συνείδησής του τη λέξη Σφαγή»...

Δημήτρης Δαμασκηνός

1. Δαμασκηνός Δ., «Ο Μεγάλος Δεκέμβρης (1945) Λογοτεχνικό αφιέρωμα στον Λουντέμη», Χανιώτικα Νέα, 24/3/2012.
2. Εύα Γιαννούκου, «Η επιρροή του Δεκέμβρη στη λογοτεχνία», Ριζοσπάστης, 16/12/2009.
3. νόστος ο: (συναισθ.) επιστροφή στην πατρίδα ύστερα από μακροχρόνια απουσία. Αναφορά στην επιστροφή του Οδυσσέα στην Iθάκη.
4. Μενέλαος Λουντέμης, «Δεκεμβριάδα», περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα, τχ. 30-31 (7 Δεκέμβρη 1945).
5. πτολίεθρον το: (< ομηρική λέξη πτόλις) πόλη με περιτοίχιση, ακρόπολη.
6. Αγγέλα Καστρινάκη, «Η λογοτεχνία στη δεκαετία 1940-1950», Ελληνικά Ακαδημαϊκά Συγγράμματα και Βοηθήματα Kallipos.gr (ηλεκτρονική έκδοση), Αθήνα 2015, σελ. 93.
7. Μενέλαος Λουντέμης, «Ο Μεγάλος Δεκέμβρης», εκδόσεις: Μαρή & Κοροντζή, Αθήνα 1945.

8. Ο Βάλτερ Σιμάνα (Τροππάου, 1898-απεβ. Σάλτσμπουργκ, 1948) ήταν μέλος του γερμανικού Ναζιστικού Κόμματος και των SS. Έφτασε ως το βαθμό του Στρατηγού κατά τη διάρκεια του Β’ παγκόσμιου πολέμου και ήταν διοικητής των SS και της γερμανικής αστυνομίας και de facto Κυβερνήτης της κατεχόμενης Ελλάδας από τον Οκτώβριο του 1943 έως και την αποχώρηση των Γερμανών τον Οκτώβριο του 1944. Από τη θέση του αυτή ασκούσε τον πλήρη αστυνομικό έλεγχο στη Χώρα.
9. Antonio Munoz, Herakles & the Swastika: Greek Volunteers in the German Police, Army & SS 1943-1945, Axis Europa Books (2000).

---

13. όχεντρα η: (λαϊκότρ.) η οχιά.
14. ιταμός -ή -ό: που δείχνει μια προκλητική αναίδεια και περιφρόνηση

---

Φόρμα παραγγελίας για το βιβλίο

Τιμή βιβλίου 17,00 + έξοδα αποστολής

 

*[Λογαριασμοί κατάθεσης]

–Εθνική: 489/006615-04

και IBAN GR95 0110 4890 0000 4890 0661 504

–Πειραιώς: 6569-102972-851 και IBAN GR24 0171 5690 0065 6910 2972 851