Απ’ τον «Ντερσού Ουζαλά» στο «Don’t look up»
Γράφει ο Χρήστος Τσαντής[1]
Αν θες να δεις τα αστέρια, πρέπει να σηκώσεις το κεφάλι, λέει ένα γνωστό ρητό. Ο άνθρωπος στα χρόνια που ζούσε εγγύτερα στην φύση του, παρατηρούσε τον φυσικό κόσμο και μάθαινε από αυτόν. Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν γνωρίζει πολλά για αυτό, όμως έχει τη συνήθεια να αποκαλεί τις κοινωνίες εκείνης της εποχής πρωτόγονες και καθυστερημένες. Συνήθισε να θεωρεί πρόοδο όποια ευρεσιτεχνία έκανε τη ζωή του πιο βολική, αδιαφορώντας για τις μελλοντικές επιπτώσεις και για το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των πράξεών του.
Σ’ ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο του Αρσένιεβ «Ντερσού Ουζαλά», το οποίο έκανε ταινία ο Ακίρα Κουροσάβα, συζητούν οι δύο πρωταγωνιστές και φίλοι, ο συγγραφέας και ο οδηγός του, ο Ντερσού. Εκείνος μεγάλωσε μέσα στα δάση της Σιβηρίας, που τότε στις αρχές του 20ου αιώνα υπήρχαν ακόμα με όλη τους την αρχαία μεγαλοπρέπεια.
Ο Βλαντιμίρ Αρσένιεβ βρέθηκε στην περιοχή για τις ανάγκες της στρατιωτικής υπηρεσίας, με σκοπό τη χαρτογράφηση αυτών των εκτάσεων. Σε μία στιγμή ανάπαυσης, ο Ντερσού του εκμυστηρεύεται την αγωνία του για τις καταστροφές που προκαλούν οι Κορεάτες κυνηγοί στο περιβάλλον της περιοχής. Γράφει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας (Σιβηρία, 1906):
«Ο Ντερσού άρχισε να θυμάται τα παιδικά του χρόνια, όταν δεν υπήρχαν οι Κορεάτες [κυνηγοί]. Εμφανίστηκαν οι Κινέζοι και μετά οι Ρώσοι. Κάθε χρόνο η ζωή γινόταν όλο και πιο δύσκολη. Τότε ήρθαν και οι Κορεάτες. Τα δάση άρχισαν να καίγονται. Τα σαμούρια έφυγαν και τα άλλα θηράματα λιγόστεψαν. Τώρα εμφανίστηκαν στα παράλια και οι Ιάπωνες. Πώς να ζήσει κάποιος;»
Ο Ντερσού σιωπούσε βυθισμένος στις σκέψεις του. Μπροστά του ζωντάνεψε το μακρινό παρελθόν και βυθίστηκε στις αναμνήσεις του. Το σκεφτόμουν κι εγώ. Πράγματι, η Ουσσουρία αποικίστηκε γρήγορα. Δεν είναι πολύ μακριά ο χρόνος που η αρχέγονη παρθένα τάιγκα δεν θα υπάρχει πια. Τα ζώα θα εξαφανιστούν, μεγάλοι δρόμοι θα περνούν μέσα από τα δάση και εκεί όπου πριν βρυχόταν η τίγρη, θα σφυρίζουν οι ατμομηχανές. Ένιωσα λύπη για τη χώρα που την περιμένει τέτοια ανθρώπινη βιαιότητα. Καθίσαμε αμίλητοι, ο καθένας με τον δικό του τρόπο σκεφτόταν το ίδιο πράγμα.
«Πώς να ζήσεις;» είπε πάλι ο Ντερσού και πήρε μια βαθιά ανάσα.
«Μη σε νοιάζει, γέρο μου», του απάντησα, «αυτό δεν θα το ζήσουμε εμείς».[2]
Αλήθεια είναι, πάντα τα χειρότερα θα τα ζουν τα παιδιά και τα εγγόνια μας, ώσπου να μην υπάρχει κανένας πλέον. Ο Ντερσού κοίταζε ψηλά και έτσι είχε μάθει να διαβάζει τον καιρό, να βρίσκει το δρόμο του, ζώντας σε αρμονία με τη φύση του καθώς σεβόταν τους αδελφούς του, το χώμα, τον αέρα, τα δέντρα, το νερό.
Στην κοινωνία του «Don’t look up», ο άνθρωπος κοιτά ψηλά μόνο για να δει τις οθόνες που μεταδίδουν ψέματα και ανορθολογισμό από τους ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης. Οι προλετάριοι ονειρεύονται να πλουτίσουν και οι πλούσιοι ψάχνουν τρόπο να δραπετεύσουν απ’ τον πλανήτη που έχουν ήδη καταστρέψει. Ο κομήτης έρχεται απλά για να δώσει τη χαριστική βολή, αλλά ακόμη και την ύστατη ώρα, υπεράνω όλων… το κέρδος. Ο βράχος από το διάστημα, η αστρική ύλη που γέννησε – σε συνδυασμό με πολλούς ακόμα παράγοντες – τη ζωή στη Γη, τώρα φέρνει τον όλεθρο. Μα δεν πρέπει να το μάθει κανείς. Ως και την ύστατη ώρα, υπάρχει «αισιοδοξία»! Γιατί, χωρίς αισιοδοξία δεν υπάρχει κατανάλωση, και χωρίς κατανάλωση δεν θα έχουμε «ανάπτυξη»!
Όλα τα οικονομικά και πολιτικά μοντέλα κοινωνικής οργάνωσης έθεσαν πάντα ως πρώτο στόχο τους την αέναη ανάπτυξη, με όποιο κόστος, με όποιο τίμημα. Για τον καπιταλισμό αυτό είναι γνωστό. Ακόμα, όμως, και τα διάφορα αυτοαποκαλούμενα σοσιαλιστικά μοντέλα, είχαν στο επίκεντρο την υποταγή στη μαγεία της μηχανής, στην υπερεκμετάλλευση του ανθρώπινου δυναμικού και των φυσικών πόρων. Μιλούσαν για τον άνθρωπο, αλλά στην πράξη δεν διέφεραν σε τίποτα από τον τρόπο που δρούσαν οι «αντίπαλοι τους» καπιταλιστές. Η Κίνα ίσως αποτελεί το πιο τρανό παράδειγμα. Εξάλλου, όπως η ίδια ισχυρίζεται οδεύει προς τον… Κομμουνισμό! Εκεί δηλαδή που είχε φτάσει πριν από δεκαετίες η ΕΣΣΔ, σύμφωνα με τις αποφάσεις των Συνεδρίων του ΚΚΣΕ!
Στην πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ κανένα αντίπαλο δέος. Όλα τα σφυριά χτυπούσαν στην ίδια κατεύθυνση με διαφορετικές τεχνικές, αλλά με τα ίδια, τραγικά για την ανθρωπότητα, αποτελέσματα. Οι «κοιταψηλάκηδες», όπως περιφρονητικά αποκαλούν οι Τραμπιστές της ταινίας, όσους γυρίζουν τα μάτια στον ουρανό για να δουν, πλέον, το φλεγόμενο σώμα που έχει μπει στην ατμόσφαιρα, κοιτούν στα μάτια τον όλεθρο και ξέρουν ότι δεν υπάρχει σωτηρία.
Εμείς, αν κοιτάξουμε ψηλά, θα δούμε τα σημάδια από τη ρύπανση της ατμόσφαιρας, τις νύχτες θα μυρίζουμε το διοξείδιο του άνθρακα, οι χειμώνες μας θα μοιάζουν με καλοκαίρια και τα καλοκαίρια θα αναζητούμε απεγνωσμένα μία βροχή να μας σώσει. Το φαγητό μας θα παρασκευάζεται σε υπερσύγχρονα σφαγεία και οι συμπολίτες μας θα προτιμούν να σκοτώνουν αγριογούρουνα – έτσι για το κέφι τους – από το να κάνουν ψυχοθεραπεία.
Εμείς αν κοιτάξουμε ψηλά, θα δούμε τον ουρανό άδειο από πουλιά και έντομα, θα δούμε σύρματα από υπερσύγχρονα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Θα μάθουμε ίσως πως το νερό και η τροφή, η πρόσβαση σε υγεία και παιδεία, αποτελεί τώρα προνόμιο για την μειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού. Παιδιά και μανάδες θα πνίγονται στις θάλασσες – προς Θεού όμως, να μαζέψουμε τα πτώματα πριν ξεκινήσει η τουριστική σεζόν. Ίσως να μάθουμε και άλλα πολλά, πάντα όμως για τα μέσα της «ενημέρωσης» θα υπάρχει μια Μέρυλ Στριπ, στο ρόλο της προέδρου, πρόθυμη να θυσιαστεί για την τηλεθέαση και το… «κοινό καλό»! Είπαμε όμως: «Μη σε νοιάζει, γέρο μου, αυτό δεν θα το ζήσουμε εμείς».
[1] Ο Χρήστος Τσαντής είναι συγγραφέας-σύμβουλος ψυχικής υγείας και υπεύθυνος των Εκδόσεων Ραδάμανθυς.
[2] Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο του Βλαντιμίρ Αρσένιεβ «Ντερσού Ουζαλά», μετάφραση: Νίκος Χαραλαμπίδης, 2019, Αθήνα, Στοχαστής.
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 