Ο φακός της μνήμης
ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΝΑΚΗΣ “Μυρίζοντας μόνο γιασεμί”
Από την παρουσίαση του βιβλίου που έγινε στις 7 Ιουλίου του 2021, στο Μαρίνα καφέ, Ενετικό Λιμάνι Ηρακλείου
Παρουσίαση: Μαίρη Μάρκου
Οι λέξεις με τη δική τους δύναμη και μαγεία μας οδηγούν σε ταξίδια μακρινά, σε τόπους αλλοτινούς και χρόνους περασμένους. Διασώζουν και διαφυλάττουν πράξεις και γεγονότα καταγράφοντας την ιστορία στο πέρασμα του αδηφάγου χρόνου. “Έπεα πτερόεντα” λέει ο ποιητής που πρώτος κατάφερε να κληροδοτήσει με την αφήγηση και το λόγο του μνήμες, αξίες, συμπεριφορές καταστάσεις και γεγονότα που αλλιώς θα είχαν χαθεί.
Αυτή την ιδιότητα των λέξεων επέλεξε και ο φίλος Μιχάλης, για να μας ταξιδέψει σε πτυχές της πρόσφατης ιστορίας του τόπου μας και να διασώσει με τον δικό του τρόπο όσα θεωρούσε άξια να μείνουν στη μνήμη. Πονεμένη η ιστορία αυτού του τόπου, πονεμένος και ο τρόπος που τη διδάσκουμε στα παιδιά μας. Ο αφηγητής μας όμως βρήκε έναν τρόπο, με το παιχνίδι των λέξεων να παρουσιάσει, αφού είχε ψάξει και μελετήσει, τα γεγονότα παντρεύοντάς τα με τη μυθοπλασία και την προσωπική μαρτυρία.
Ο βραβευμένος λογοτέχνης Στάθης, λοιπόν φτάνει στην πρωτεύουσα για να παραλάβει το βραβείο του. Η καθιερωμένη περιήγησή του στο κέντρο της Αθήνας (Σύνταγμα, Βασιλικός κήπος, Ζάππειο, Παναθηναϊκό στάδιο, – “πόσους πολιτιστικούς θησαυρούς έχει αυτός ο πολύπαθος τόπος που πάντα τον απαξιώνουμε εμείς οι Έλληνες”) τον οδηγεί σε μια αναπάντεχη αποκάλυψη: το κτήριο της οδού Κοραή, εκεί που στεγαζόταν τα κρατητήρια της Κομαντατούρ. (αρχικά ήταν κτήριο της Εθνικής Ασφαλιστικής, τέλη 19ου αι.,αργότερα ήταν αντιαεροπορικό καταφύγιο και επιτάσσεται από τους Γερμανούς… βέβαια δεν τελειώνει εδώ /έτσι η ιστορία αυτού του χώρου.
Συγκλονισμένος και θαμπωμένος από το χώρο της ιστορικής μνήμης αποφασίζει να ολοκληρώσει τις υποχρεώσεις του και μετά να επισκεφτεί απερίσπαστος, αυτό το μνημείο. Η περιπλάνηση του στο χώρο αυτό είναι καταλυτική για το πνεύμα και τη ψυχή του: μεταφέρεται στην εποχή εκείνη, αντικρίζοντας τον τόπο, τα αντικείμενα, τα σκίτσα αλλά κυρίως τα κείμενα που είναι χαραγμένα στους τοίχους από τους ανθρώπους που φυλακίστηκαν και μαρτύρησαν. Η ιστορία δεν είναι πια στα βιβλία, αφηρημένη – είναι μπροστά του και αυτό τον σημαδεύει, γίνεται μάρτυρας, συνένοχος, οι σκέψεις του γίνονται φουσκωμένο ποτάμι που τον παρασύρει και ξεχειλίζει:
“Το αποτύπωμα των ανθρώπων στα υπόγεια είναι πιο διδακτικό και το πληρέστερο βιβλίο ιστορίας” λέει ο Στάθης. “Δυστυχώς η μνήμη των ανθρώπων είναι πολύ κοντή”σκέφτεται συχνά και δεν μαθαίνουν από τα διδάγματα του παρελθόντος, …“νομίζει ότι ακούει τα ουρλιαχτά από τη βία των Ελλήνων πατριωτών που αμφισβήτησαν τη δικαιοδοσία των κατακτητών να εγκληματούν και να ασελγούν στον τόπο τους…”, “…μια ελαφριά ζαλάδα τον κυριεύει, αλλά επιστρατεύει την περιέργειά του για να σταθεί με προσοχή σε αυτά τα τεκμήρια της Ιστορίας που έχει μπροστά του”
Καταγράφει ό,τι μπορεί για να τα μελετήσει αργότερα με την ησυχία του, (“όσοι μπαίνουν μέσα εδώ είναι όλοι αθώοι”, “Στης φυλακής τα σίδερα, παρηγοριά ζητούμε μα δεν ευρέθηκε κανείς τον πόνο μας να πούμε, Μαρία, Κατίνα” , “Ελευθέριος Ψούνης, ετών 21, Καισαριανή, μπουκαδόρος”, “24 ώρες χωρίς φαΐ και νερό. Μόνο μυρίζοντας γιασεμί”), πονεμένα λόγια μαρτυρούν την ξεχωριστή, προσωπική ιστορία αλλά και την ιστορία ενός ολόκληρου λαού…. γυρίζει χρόνια πίσω…αλλά συνάμα νιώθει τόσο κοντά σε αυτά. Έχει ο Στάθης μια ιδιαίτερη σχέση με την ιστορία, μια σχέση “αγάπης -μίσους”.
Η τύχη του φέρεται καλά- και σε μας- και αυτή η επίσκεψή του έχει και μια απρόσμενη συνέχεια. Το ραντεβού με τον καλό του φίλο, Δημήτρη και η αναφορά του στο κτήριο της Κοραή 4, αποκαλύπτει ένα ζωντανό πρόσωπο που βρέθηκε σε αυτό τον τόπο μαρτυρίου, τον πατέρα του Δημήτρη τον κ, Νίκο Ζάχο. Είναι από τα πρόσωπα που έζησαν και διαδραμάτισαν ρόλο στην ιστορία αυτού του τόπου. Όταν το κτήριο είχε επιταχθεί από το ΕΑΜ πήγε να βρει τον πατέρα του, τον παππού του Δημήτρη… όμως δεν αποκαλύπτω άλλα… καλύτερα να διαβάσετε πως τα αφηγείται το πρόσωπο που έζησε, πάλεψε, πόνεσε, μαρτύρησε προσπαθώντας να κάνει το αυτονόητο: να ζήσει τη ζωή του ενώ η μοίρα τους έβαλε στη δίνη της και αυτοί οι καθημερινοί ήρωες, έγραψαν την δική τους ιστορία ενώ παράλληλα έγραφαν και την ιστορία όλων μας.
Με μαγικό τρόπο ο μίτος της ιστορίας ξετυλίγεται: βρισκόμαστε χρόνια πίσω Ιούλιος 1943 Αθήνα, παρακολουθούμε τον παππού Δημήτρη και την οικογένειά του να ζουν τη γερμανική κατοχή -με τρόμο, φόβο, πείνα – μέσα από την ιστορία τους μαθαίνουμε και την ιστορία μας από την μικρασιατική καταστροφή στην Ελλάδα του Μεταξά, το φασιστικό καθεστώς στη γερμανική κατοχή. Οι ζωές τους μπλέκονται με τις ζωές άλλων ανθρώπων,διαφορετικών, ο καταδότης- προδότης, ο ασφαλίτης, ο κατακτητής,… σημαντικά ιστορικά γεγονότα: η απαρχή του Β΄παγκόσμιου πολέμου, η θέση της Ελλάδας, και στο μάτι της καταστροφής άνθρωποι που δε συμφωνούσαν με το καθεστώς και επιθυμούν να επιβιώσουν.
Ο φακός της μνήμης μας μεταφέρει και πιο πίσω στην γερμανική εισβολή στην Αθήνα Απρίλης 1941: γλαφυρή η περιγραφή της επέλασης των κατακτητών , διαφαίνονται τα πρώτα ψήγματα της Ελληνικής αδούλωτης ψυχής “κρατήστε τα όπλα σας, γιατί ο πόλεμος δεν τελείωσε τώρα μόλις αρχίζει!” είπε ο Θανάσης Κλάρας ο μετέπειτα επικεφαλής της Αντίστασης, Άρης Βελουχιώτης.
Οι άνθρωποι που με τις επιλογές τους γράφουν Εθνική ιστορία, πληρώνοντας το όποιο τίμημα αυτοί είναι και μάρτυρες των γεγονότων και διαμορφωτές της ιστορίας. Έτσι μπλέκονται η ζωή, η ιστορία και η λογοτεχνία με την πένα του Στάθη. Η συμμετοχή του ήρωα μας στο μεγάλο συλλαλητήριο του Ιουλίου 1943 στην Αθήνα κατά της επέκτασης των Βουλγάρων στις γερμανοκρατούμενες περιοχές- και το μοιραίο πρόσταγμα της τύχης τον οδηγούν στο υπόγειο της Κοραή. Είχε στο πέτο του ακόμα τα γιασεμιά που έκοψε το ίδιο πρωί.
“Πεσμένος μπρούμυτα στη Σταδίου, ξεγυμνωμένος στην οδό Μέρλιν, τσουβαλιασμένος άγρια στην Κομαντατούρα της Κοραή κι ένα μόνο πράγμα είχε μείνει ακέραιο πάνω του. Το γιασεμί που έκοψε από την αυλή του σπιτιού του, λίγο πριν φύγει για το συλλαλητήριο,σκορπούσε τέτοια ευωδιά που κάλυπτε όλη εκείνη την αφόρητη δυσοσμία από το συγχρωτισμό τόσων ανθρώπων. Αυτό το μικρό κλαδάκι με τα μικρά ανθάκια μπόρεσε να δράσει σαν αναλγητικό σε όλες τις φανερές και κλειστές πληγές του Δημήτρη”.
Με ιδιαίτερο τρόπο -αφηγηματικό τέχνασμα – μπλέκονται και οι αφηγήσεις του αρχικού πρώτου αφηγητή Στάθη και του μάρτυρα της ιστορίας Νίκου. Η αγωνία του Στάθη για τη συνέχεια της ιστορίας κορυφώνεται και μαζί και η δική μας. Η λογοτεχνική αφήγηση της ιστορίας την καταγράφει με αριστοτεχνικό τρόπο, έτσι την καθιστά και πιο εύληπτη και βιωματική τροφή για όσους δεν την έζησαν. Εκατοντάδες (χιλιάδες) Έλληνες πατριώτες και μέλη της Αντίστασης αιχμαλωτίστηκαν, ανακρίθηκαν και βασανίστηκαν στα κτήρια αυτά που δεσπόζουν ακόμα στην πρωτεύουσα, στην Κοραή 4 και Μέρλιν 6.
Ένας από αυτούς και ο πρωταγωνιστής και ο Μάρκος Βαμβακάρης και πολλοί άλλοι. Αν δεν μας τα αφηγηθεί κάποιος ή δεν τα ερευνήσουμε εμείς από ενδιαφέρον ή ιδιαίτερη περιέργεια, δύσκολα τα μαθαίνουμε από τα εγχειρίδια της επίσημης ιστορίας που διδάσκεται – που διδάσκουμε.
Γνωστοί άγνωστοι ήρωες όλοι, με τον δικό τους τρόπο έδωσαν σε αυτόν τον τόπο για την λευτεριά και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ζούσαν στο φόβο, με το φόβο είτε από τη σκληρότητα των κατακτητών είτε από την προδοσία συμπατριωτών τους (βλ. Μάρκο,φίλο Δημήτρη, Ιάκωβος ο Μανιάτης ασφαλίτης συνεργάτης του φασιστικού καθεστώτος) αλλά και η πείνα, η σκλαβιά άνδρωσαν / ατσάλωσαν τις ψυχές τους και όπως και οι μακρινοί πρόγονοί τους στο Σούλι ή στο Μεσολόγγι, στο Αρκάδι, οι σύγχρονοί τους στα Καλάβρυτα, στο Δίστομο, στη Βιάννο…-τελειωμό δεν έχουν οι αναφορές πάλεψαν για το αγαθό της αυτοδιάθεσης, της ελεύθερης ανάσας και ζωής.
Παρακολουθούμε λοιπόν το νήμα της ιστορίας να ξετυλίγεται … η απελευθέρωση από τους Γερμανούς δε σήμαινε και το τέλος των δεινών για τους Έλληνες ούτε για την οικογένεια του ήρωα μας, “ο μαύρος Δεκέμβρης” , η σελίδα του εμφύλιου πολέμου γράφεται με τον πιο επώδυνο τρόπο για όλους: τώρα είναι η σειρά και του Νίκου να δράσει: δίνει το παρών στις 3 Δεκεμβρίου 1944 στη συγκέντρωση του ΕΑΜ στο Σύνταγμα σε ένδειξη διαμαρτυρίας για το τελεσίγραφο της κυβέρνησης εθνικής ενότητας για τον αφοπλισμό όλων των αντάρτικων δυνάμεων. Θα βρεθεί και στο αρχηγείο του ΕΑΜ, που από νάζι της μοίρας είναι το κτήριο της Κοραή 4 και η ίδια αυτή μοίρα θα του δώσει πίσω κάτι που του χρωστά. Μοιραία πλέκονται όλα και το παρελθόν ξεπληρώνει χρωστούμενα. Ο κυρ-Νίκος δίνει μαθήματα ακέραιου ήθους και ανθρωπιάς ενώ το πολιτικό δίδαγμά του απορρέει από προσωπική εμπειρία αλλά και από αδέκαστη κρίση.
“Μακάρι να είναι όπως τα λες. Αξίζει πάντως να πολεμήσουμε, αλλά αξίζει και να ζήσουμε, ώστε να μπορούμε να πολεμάμε τους εχθρούς μας. Αυτό μη το ξεχνάς. Πρώτα μπαίνει η ζωή και μετά ο πόλεμος. Χωρίς τη ζωή δεν πολεμάς κανέναν και κυρίως δεν τον κερδίζεις”.
ΚΑΙ “Για ένα πράγμα ο κυρ Νίκος ήταν απόλυτος. Θεωρούσε μεγάλο στίγμα της Ελληνικής ιστορίας πως οι Άγγλοι συνεργάστηκαν με τους δωσίλογους και τους προδότες την περίοδο της κατοχής προκειμένου να αποτρέψουν το ενδεχόμενο επικράτησης του Ε.Α.Μ.”
“Στην πολιτική δεν υπάρχουν οι έννοιες της ηθικής ή της λογικής παρά μόνο η έννοια του συμφέροντος” υπενθύμιζε διαρκώς ο κυρ-Νίκος αποτρέποντας τους δικούς του να ενταχθούν σε κόμματα και ταυτόχρονα να ασχοληθούν με την πολιτική.
Τον παρακολουθούμε καθώς μεγαλώνει και ωριμάζει, αποστασιοποιείται από τον εμφύλιο, και ανακαλύπτει τη χαρά της μελέτης και του διαβάσματος… ο αγαπημένος του συγγραφέας ο Ν. Καζαντζάκης.. τον προβληματίζουν όπως και κάθε σκεπτόμενο άτομο, οι εξελίξεις και η πορεία της κατάστασης μετά τον εμφύλιο ..τα πέτρινα χρόνια που ακολούθησαν σήμαναν οδυνηρές αλλαγές στην πόλη στη χώρα του σε όλο τον κόσμο. Παρελαύνουν μπροστά μας τα γεγονότα στην Κούβα, η νεολαία του 114 , η τολμηρή επαναστατική τους σκέψη και οι πράξεις τους, η ποίηση του Σεφέρη, η ζωή που προχωρά κι όλο η ίδια μένει ή τουλάχιστον οι μοιραίες συμπτώσεις της και η ιστορία που κύκλους κάνει … (ασφαλίτης που είχε καταδώσει τον παππού του Σπύρο ) και φτάνουμε στο στρατιωτικό πραξικόπημα του 1967 …διαδηλώσεις πάλι.. Σύνταγμα.
“Η Αθήνα είναι περισσότερο φωτισμένη από ότι πριν είκοσι χρόνια σκεφτόταν ο Δημήτρης αλλά ο κόσμος και αυτή τη φορά με μεγάλο παλμό και καθολική συμμετοχή”. Στο ίδιο σημείο που βρήκε το Δημήτρης η σύλληψη στο Ιουλιανό συλλαλητήριο θα σημειωθεί μια άλλη μεγάλη θυσία : η δολοφονία του Σωτήρη Πέτρουλα και η φωνή του Θεοδωράκη:
Σωτήρη Πέτρουλα, Σωτήρη Πέτρουλα,
σε πήρε ο Λαμπράκης σε πήρε η λευτεριά
Μάρτυρες ήρωες οδηγούνε, τα γαλάζια του μάτια μας καλούνε…
Μας καλούνε ακόμα και σήμερα αυτές οι θυσίες στο βωμό της λευτεριάς να απαντήσουμε και εμείς με τη σειρά μας στις νέες προκλήσεις – προσκλήσεις της ιστορίας που γράφεται με νέους ηγεμόνες , με νέα υλικά, με καινούρια τέρατα , με νέους ήρωες … όπως λέει ο ποιητής:
φτιάχνονται προπαντός λαβύρινθοι με λέξεις
κάθε χρονιά μπαίνουν μέσα τους νέες φουρνιές
αγόρια και κορίτσια, με φόβο μαζί και αψηφισιά
για τις παγίδες, τις καταπακτές, τ’ αδιέξοδα
φιλοδοξώντας να ξαναπλάσουν και να παίξουν
το παλιό δράμα προσαρμοσμένο στα νέα δεδομένα
δίνοντας στους κύριους ρόλους τα ίδια ονόματα
Μίνωας, Πασιφάη, Μινώταυρος, Αριάδνη,*
Δαίδαλος,* Ίκαρος,* Θησέας.
Και όπως λέει κλείνοντας ο κυρ-Νίκος:
“Μόνο το χρήμα Στάθη κυβερνά τους ανθρώπους, κυβερνά τον κόσμο …Είμαστε υποχείρια του, το κοκαλάκι που μας πετάνε και τρέχουμε πίσω του. Τα υπόλοιπα είναι άλλα λόγια να αγαπιόμαστε. Και εμείς που πολεμούσαμε τότε για ιδέες, προδοθήκαμε, κι οι άλλοι που γίνονταν χαφιέδες το ίδιο. Όλοι χάσαμε. Αυτοί που κέρδισαν είναι αυτοί που κερδίζουν πάντα. Οι λίγοι που χρησιμοποιούν τους πολλούς. Μια ικανοποίηση είναι για μένα ότι δεν έπεσα στην παγίδα….”
Έχω το προνόμιο να δουλεύω με παιδιά, γεγονός που μου χαρίζει λίγη από τη ζωντάνια, την παιδικότητα και τον αυθορμητισμό τους. Νιώθω παράλληλα και υποχρέωσή μου να τα μυήσω στον κόσμο της γνώσης, στον γοητευτικό κόσμο των λέξεων, να τα μάθω να περπατούν σε αυτό μονοπάτι της ανάγνωσης.. Η δική μου αγάπη για τα βιβλία ήταν και είναι ο τρόπος να ζω και να βελτιώνομαι. Έτσι δέχτηκα την πρόταση του Μ. Τζανάκη να πω δυο λόγια για το βιβλίο του “Μυρίζοντας μόνο γιασεμί”. Τον ευχαριστώ για αυτή την εμπειρία ζωής και εύχομαι να συνεχίσει δημιουργεί με την ίδια αγάπη για τον άνθρωπο.
Καλοτάξιδο, Μιχάλη! Ανυπομονώ για τα επόμενα..
Μάρκου Μ.
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 