«…Οι πηγές είναι απειράριθμες και τι ωφελεί να τις γνωρίζουμε; Το σπουδαίο είναι να έχεις μέσα σου ψυχή που ν’ αγαπά την αλήθεια και να την παίρνει απ’ όπου τη βρίσκει. Εξάλλου ο κόσμος είναι σήμερα τόσο γερασμένος και προ αιώνων ήδη τόσοι μεγάλοι άνδρες έζησαν και σκέφθηκαν, ώστε πολύ λίγα καινούργια πράγματα μπορεί να βρει κανείς και να πει: Η δική μου Θεωρία των χρωμάτων δεν είναι εντελώς πρωτότυπη. Ο Πλάτων, ο Λεονάρδος Νταβίντση και άλλα υπέροχα πνεύματα βρήκαν εν μέρει και είπαν ό,τι εγώ ο ίδιος βρήκα, και είπα – η αξία μου μόνον έγκειται εις το να το ξαναβρώ, να το ξαναπώ, να το διαδώσω, να το υπερασπίσω και ν’ ανοίξω πάλι, μέσα από τη σύγχυση του κόσμου, έναν δρόμο προς την αλήθεια.» Γκαίτε
Από το βιβλίο του Χρήστου Τσαντή
«Νίκος Καζαντζάκης – Ένα πουλί πάνω από την άβυσσο»
Ά μέρος
«Οι ξένες ιδέες»
Ορισμένοι από τους επικριτές του Νίκου Καζαντζάκη συνηθίζουν ακόμα και σήμερα να αναπαράγουν τις θέσεις που είχε εκφράσει παλαιότερα η Λιλή Ζωγράφου.
«Ο Καζαντζάκης», έγραφε η Ζωγράφου, «…δούλεψε πάντα σε ξένες ιδέες και πολλές φορές πάνω σε ξένες συνθέσεις και θέματα…».1
Αυτό και μόνο το επιχείρημα φτάνει για να αναδείξει την εμμονή και την προκατάληψη που δυστυχώς την καθοδηγούσε όταν έγραψε το βιβλίο «Νίκος Καζαντζάκης – Ένας τραγικός». Δύσκολα θα μπορούσε να εξηγηθεί διαφορετικά η στάση της στο συγκεκριμένο ζήτημα
Ποιες είναι όμως οι «ξένες ιδέες» και τα «ξένα θέματα», για τα οποία τον κατηγορεί;
Όλοι οι δημιουργοί είμαστε μέρος μιας αδιόρατης κλωστής και ολόκληρη η πνευματική παραγωγή του κόσμου συγκλίνει πάνω σε συγκεκριμένες θεματικές από την αρχή της δημιουργίας μέχρι και σήμερα. Όλοι οι μεγάλοι συγγραφείς, ποιητές και καλλιτέχνες, που άφησαν ανεξίτηλο το χνάρι τους στην Ιστορία, έχουν ασχοληθεί με «ξένες ιδέες» και με περίφημα «ξένα θέματα», καθώς η αφετηρία των έργων τους, ο αρχικός τους πυρήνας καταγράφηκε στους σπουδαίους αρχαίους πολιτισμούς μέσα από τη διαρκή αλληλεπίδρασή τους, μέσα από τη δημιουργική σύνθεση και την εξέλιξή τους.
Από το «Έπος του Γιλγαμές», το αρχαιότερο γνωστό λογοτεχνικό έργο, την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια», τα ίδια πάνω-κάτω θέματα βασανίζουν το άτομο, δίνοντάς του την ώθηση να δημιουργεί, να γράφει και να σμιλεύει, να παλεύει να ανυψωθεί στο επίπεδο του Ανθρώπου.
«…Ακέριος ο λυρικός λόγος είναι καλυμμένη εκδήλωση προαιώνιας επιθυμίας του ανθρώπου για κάποια μετάβαση σε κάτι καλύτερο», γράφει ο Κ.Θ. Δημαράς στην «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας». 2
Το «Γιλγαμές» είχε επιβιώσει μέσα στις χιλιετίες στην προφορική μνήμη των λαών της Καυκασίας μέσα από τις απαγγελίες των ασόκ, των παραδοσιακών αφηγητάδων. Πιθανολογείται πως το ίδιο είχε συμβεί και με τα Ομηρικά έπη.3 Ιστορίες που σε μεγάλο βαθμό είναι κοινά βιώματα των λαών που κατοικούσαν στη Μεσόγειο αποτέλεσαν τον πυρήνα αυτών των μεγάλων έργων, περνούσαν από στόμα σε στόμα, ώσπου έπειτα από παρεμβάσεις και αλλαγές πήραν τη μορφή που ξέρουμε σήμερα.
Η ουσία όμως είναι ότι, ανεξάρτητα από την υπογραφή του συγγραφέα τους, φέρουν στο δημιουργικό τμήμα του γενετικού τους κώδικα την σφραγίδα της κοινωνικής και πολιτιστικής αλληλεπίδρασης. Φανταστείτε πόσο αστεία θα φαινόταν η… «κατηγορία» που εκτοξεύει η Ζωγράφου στον Καζαντζάκη, αν έλεγε για τον Όμηρο, για τον Σαίξπηρ, για τον Φρόυντ ή τον Ντοστογιέφσκι ότι εργάστηκαν πάνω σε «ξένες ιδέες»;
Η ιστορία και ο πολιτισμός έχουν απλωμένες τις ρίζες και τα φύλλα τους μέσα στον καθένα μας, και το τι κάνει ο καθένας με αυτά – αν τα ποτίζει, αν τα φροντίζει – καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ίδια τη δυναμική της συλλογικής-κοινωνικής εξέλιξης της ανθρωπότητας. Έχει μια σημασία από αυτή τη σκοπιά, ένα ταξίδι στο χρόνο μέσα από το βιβλίο «Συνομιλία Έκκερμαν με τον Γκαίτε». Βρισκόμαστε στις 16 Δεκεμβρίου του 1828:
«Εδείπνησα μόνος με τον Γκαίτε στο γραφείο του« – λέει ο Έκκερμαν – «μιλήσαμε για διάφορα φιλολογικά θέματα«. «Οι Γερμανοί», είπε, «δεν μπορούν να θεραπευθούν από τις Φιλισταιϊκές ιδέες τους. Να τώρα που συζητούν και τσακώνονται για μερικά δίστιχα τυπωμένα μέσα στα έργα του Σίλλερ και στα δικά μου και Θαρρούν πως είναι σπουδαιότατο ν’ ανακαλύψουν εκείνα που ανήκουν στον Σίλλερ και εκείνα που ανήκουν σε μένα. Ως εάν είχαν τίποτε μ’ αυτά να κερδίσουν, ως εάν δεν τους έφθανε ότι έχουν τα δίστιχα. Φίλοι όπως ο Σίλλερ και εγώ που τόσα χρόνια συνδεόμεθα και ανταλλάζαμε κάθε μέρα σκέψεις, δεν ήταν δυνατόν να διεκδικούμε τίτλους ιδιοκτησίας σε μερικές αποσπασματικές σκέψεις. Εκάμαμεν πολλά δίστιχα μαζί, συχνά η ιδέα ήταν δική μου και οι στίχοι ήσαν του Σίλλερ ή το εναντίον, ή εγώ έκανα τον ένα στίχο και ο Σίλλερ τον άλλον. Πώς μπορεί λοιπόν κανείς να κάμει λόγο για δικό μου και για δικό του;
«Τέτοιες συζητήσεις παρουσιάζονται συχνά στο φιλολογικό κόσμο…«, είπα. «Πολλές φορές διαμφισβητούν την πρωτοτυπία του ενός ή του άλλου συγγραφέως, καταδείχνοντας τις πηγές απ’ όπου άντλησαν τις ιδέες τους».
«Είναι εντελώς γελοίο…», είπε ο Γκαίτε, «είναι ως εάν για έναν άνθρωπο αγνό και καλοαναθρεμμένο επιχειρούσαμε έρευνες να μάθουμε τι βόδια, τι πρόβατα και τι χοίροι του χρησίμευσαν ως τροφή και του έδωκαν δυνάμεις. Μέσα μας φέρουμε τις δυνάμεις μας, την ανάπτυξή μας όμως τη χρωστούμε στις χίλιες δυο επιδράσεις ενός απέραντου κόσμου, από τον κόσμο αυτόν αφομοιώνομε μόνον εκείνο που μπορούμε και που μας ταιριάζει. Χρωστώ πολλά στους Έλληνες, στους Γάλλους, χρωστώ άπειρα στον Σαιξπήρο, στον Στέρν, στον Γκολντσμίθ. Δεν άντλησα όμως από τις πηγές μόνον αυτές το πνεύμα μου. Οι πηγές είναι απειράριθμες και τι ωφελεί να τις γνωρίζουμε; Το σπουδαίο είναι να έχεις μέσα σου ψυχή που ν’ αγαπά την αλήθεια και να την παίρνει απ’ όπου τη βρίσκει. Εξάλλου ο κόσμος είναι σήμερα τόσο γερασμένος και προ αιώνων ήδη τόσοι μεγάλοι άνδρες έζησαν και σκέφθηκαν, ώστε πολύ λίγα καινούργια πράγματα μπορεί να βρει κανείς και να πει: Η δική μου Θεωρία των χρωμάτων δεν είναι εντελώς πρωτότυπη. Ο Πλάτων, ο Λεονάρδος Νταβίντση και άλλα υπέροχα πνεύματα βρήκαν εν μέρει και είπαν ό,τι εγώ ο ίδιος βρήκα, και είπα – η αξία μου μόνον έγκειται εις το να το ξαναβρώ, να το ξαναπώ, να το διαδώσω, να το υπερασπίσω και ν’ ανοίξω πάλι, μέσα από τη σύγχυση του κόσμου, ένα δρόμο προς την αλήθεια».4
Αλήθεια, πόσες φορές και με πόσες αφορμές δεν αναγνωρίσαμε τον ίδιο πόθο μέσα στα έργα του Νίκου Καζαντζάκη;
Για παραγγελίες του βιβλίου δείτε: ΕΔΩ
Το βιβλίο εστιάζει σε ορισμένα στιγμιότυπα της θεωρίας και της πράξης του Νίκου Καζαντζάκη, τα οποία είναι ανοιχτά σε περαιτέρω έρευνα. Ο συγγραφέας στρέφει το φακό του στην Κρητική Ματιά του Νίκου Καζαντζάκη, αναδεικνύοντας τη συνθετική οπτική του και τη σχέση του με τον Σπινόζα. Παράλληλα, μια συνομιλία με τις θέσεις της Λιλής Ζωγράφου για τη θεωρία περί «ξενών ιδεών» στο έργου του Καζαντζάκη ανοίγει ευρύτερους προβληματισμούς για την πηγή της έμπνευσης, ενώ οι κοινωνικοπολιτικές του αναζητήσεις, η επιχείρηση διάσωσης των Ελλήνων της Ρωσίας, ο διωγμός του στη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, καθώς και όσα αναφέρει ο Μενέλαος Λουντέμης για τον Νίκο Καζαντζάκη, θίγουν ορισμένες πλευρές της ζωής και του έργου του Νίκου Καζαντζάκη που παραμένουν σε έναν βαθμό στη σκιά. Ο χαρακτηρισμός που έδωσε ο Ειρηναίος Γαλανάκης, στη συγκλονιστική ομιλία που είχε κάνει σε ανύποπτο χρόνο για τον Νίκο Καζαντζάκη, «Ένα πουλί πάνω από την άβυσσο», “φωτογραφίζει” με τον καλύτερο ίσως τρόπο την προσωπικότητα του μεγάλου λογοτέχνη, ποιητή και στοχαστή.
1. Λιλή Ζωγράφου, 1997, «Νίκος Καζαντζάκης – Ένας τραγικός». Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
2. Κ. Θ. Δημαράς, 1949, «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας». Αθήνα: Ίκαρος.
3 Όμηρος—Οδύσσεια, 2009, επιμέλεια Γιάννης Κορδάτος, «Προλεγόμενα στο Ομηρικό ζήτημα». Αθήνα: Δαίδαλος, (Ι. Ζαχαρόπουλος).
4. T. P. Eckermann, 1913, «Συνομιλίαι Έκκερμαν με τον Γκαίτε», μετάφραση Νίκος Καζαντζάκης. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου Φέξη.
Βιβλία του Χ. Τσαντή που κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Ραδάμανθυς
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 