Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ-ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ ΤΟΥ ΜΕΝΕΛΑΟΥ ΛΟΥΝΤΕΜΗ
ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΤΕΛΕΧΗ ΤΟΥ ΚΚΕ
28 Φεβρουαρίου 1968
«ΔΕΝ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΣΩΠΑΣΩ»
«Ως πότε επιτέλους, στο όνομα της ιδεολογίας, θα παριστάμεθα άβουλοι μάρτυρες στο κατακομμάτιασμα αυτής της ιδεολογίας; Όλοι ξέρουμε ότι ιδεολογία είναι ο σκοπός και πολιτική ο δρόμος που φτάνει σ’ αυτόν το σκοπό. Σε ποιο σκοπό φέρνει μια πολιτική, που οι άνθρωποι οι οποίοι την ενσαρκώνουν κατάντησαν εγκυκλοπαιδιστές της συκοφαντίας και ευρεσιτέχνες μειωτικών επιθέσεων για τους συναδέλφους των;» (από την επιστολή του Μενέλαου Λουντέμη).
Ο Μενέλαος Λουντέμης από τα νεανικά του χρόνια είχε ενταχθεί στο ΚΚΕ. Η πολιτική δράση μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ του στοίχισε μάλιστα την αποβολή του απ’ όλα τα γυμνάσια της χώρας. Πρόσφυγας από την Αγία Κυριακή της Γιάλοβας (Αιγιαλός) της Μικράς Ασίας μετά τον Μεγάλο Ξεριζωμό της Μικρασιατικής Καταστροφής, εγκαθίσταται με την οικογένεια του στην Έδεσσα και τελικά στο χωριό Εξαπλάτανος της Πέλλας. Έζησε για λίγο στο κρατικό οικοτροφείο της Έδεσσας. Η οικογένεια του ήταν εύπορη, αλλά χρεοκόπησε κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή και ο Λουντέμης αναγκάστηκε να εργαστεί σκληρά στην εφηβεία του ως λαντζιέρης, λούστρος, ψάλτης, δάσκαλος σε χωριά της Αλμωπίας, ακόμη και ως επιστάτης στα υπό κατασκευή την εποχή εκείνη, έργα του Γαλλικού ποταμού. Στο Βόλο, ακολουθώντας κάποιο περιφερόμενο «μπουλούκι» της εποχής, φτάνει τελικά στην Αθήνα και συνδέεται στενά με τους Κώστα Βάρναλη, Άγγελο Σικελιανό και Μιλτιάδη Μαλακάση. Ο τελευταίος θα τον βοηθήσει να διοριστεί βιβλιοθηκάριος της «Αθηναϊκής Λέσχης» το 1938 και να ανασάνει οικονομικά. Την ίδια εποχή, η φιλία του με τον καθηγητή της Φιλοσοφικής Νικόλαο Βέη, θα τον βοηθήσει να παρακολουθήσει ως ακροατής μαθήματα στη Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών. Θα ακολουθήσουν αρκετές συγγραφικές επιτυχίες και θα γίνει μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, με πρόεδρο τότε τον Νίκο Καζαντζάκη. Στην κατοχή πήρε ενεργό μέρος στην Εθνική Αντίσταση στο πλευρό του ΕΑΜ και διετέλεσε γραμματέας της οργάνωσης διανοουμένων. Κατά τον εμφύλιο συλλαμβάνεται, δικάζεται για εσχάτη προδοσία και καταδικάζεται σε θάνατο – ποινή που δεν εκτελέστηκε ποτέ. Αντί για αυτό, εξορίζεται στην Ικαρία και ύστερα σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Μακρόνησο και στον Άι Στράτη. Το 1958 δικάζεται εκ νέου για το βιβλίο του «Βουρκωμένες μέρες» και απαγορεύεται η κυκλοφορία των βιβλίων του στην Ελλάδα. Μετά τη δίκη εκπατρίζεται στο Βουκουρέστι και το 1967 η δικτατορία του αφαιρεί την ελληνική ιθαγένεια.
«Δεν μπορώ να σωπάσω»
Απόσπασματα από το βιβλίο του Δημήτρη Δαμασκηνού
Τα πλοία άραξαν στην όχθη της καρδιάς μας – Ένα δοκίμιο-μελέτη για τη ζωή και το έργο του Μενέλαου Λουντέμη
15 Φεβρουαρίου του 1968. Βουδαπέστη. Ογδόντα περίπου στελέχη του ΚΚΕ, ανάμεσά τους 34 τακτικά και αναπληρωματικά μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, ετοιμάζονται να αποχαιρετήσουν τους λόφους της Βούδας και το συγκρότημα επαύλεων, που τους είχε παραχωρήσει το αδελφό Ουγγρικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα, μετά από έντεκα ημέρες συνεδριάσεων. Η 12η ευρεία ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ έχει ολοκληρώσει τις εργασίες της.1 Και οι ογδόντα ξέρουν τι έχει συμβεί. Γνωρίζουν καλά, αποχαιρετώντας τη Βουδαπέστη, ότι αποχαιρετούν και την κοινή συντροφική ζωή. Καταλαβαίνουν ότι οι δρόμοι τους, αμέσως μετά την επιστροφή στις «δεύτερες πατρίδες», θα είναι χωριστοί.
Όσοι ψήφισαν ή αποδέχθηκαν τις αποφάσεις της 12ης Ολομέλειας θα βρεθούν από τη μια μεριά, και οι υπόλοιποι, οι διαφωνούντες, από την άλλη. Συνειδητοποιούν ότι η διάσπαση του κόμματος είναι γεγονός, όταν τα ξημερώματα της 17ης Φεβρουαρίου, δύο μόλις ημέρες μετά το τέλος της Ολομέλειας, ακούγεται από τη Φωνή της Αλήθειας (από τον κομματικό ραδιοσταθμό που είχε έδρα στο Βουκουρέστι) το ανοικτό γράμμα των Δημήτρη Παρτσαλίδη, Ζήση Ζωγράφου και Πάνου Δημητρίου, με το οποίο καταγγέλλουν τις αποφάσεις της 12ης Ολομέλειας2 και επιρρίπτουν όλες τις ευθύνες για τη διάσπαση του κόμματος στον γραμματέα της Κ.Ε. Κώστα Κολιγιάννη, που στηριγμένος σε μια αμφιλεγόμενη πλειοψηφία τριών ψήφων (δώδεκα υπέρ, έναντι εννέα κατά) προχώρησε στη λήψη οργανωτικών μέτρων (καθαιρέσεις κλπ.) που χώριζε το «κόμμα σε δύο κομμάτια».
Ο Κώστας Κολιγιάννης με την ψήφο 12 τακτικών μελών της Κεντρικής Επιτροπής, καθαίρεσε από μέλη του Πολιτικού Γραφείου τους Δ. Παρτσαλίδη, Ζ. Ζωγράφο και Π. Δημητρίου και απομόνωσε από κάθε κομματική δουλειά άλλα τέσσερα στελέχη, τρία τακτικά μέλη και ένα αναπληρωματικό μέλος της Κ.Ε.: Λ. Τζεφρώνης, Σ. Καράς, Δ. Βατουσιανός και Μ. Τσάντης.
Στις 20 Φεβρουαρίου 1968 συγκροτείται η Ενωτική Κεντρική Επιτροπή, στο Βουκουρέστι, στις 20 Φλεβάρη 1968, από τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ που ήταν εγκατεστημένα στο εξωτερικό, «διαχώρισαν τις ευθύνες τους από τη διασπαστική τακτική της ομάδας Κολιγιάννη» και ανακηρύχθηκαν σε αυτοτελές κεντρικό καθοδηγητικό όργανο του κόμματος. Μετά το γράμμα του Γραφείου Εσωτερικού της 20ης Μαρτίου 1968 συντάχθηκαν με το Γραφείο Εσωτερικού και την πρότασή του για τη σύγκληση Ολομέλειας της Κ.Ε. με την πριν από τη 12η Ολομέλειας σύνθεσή του, η οποία θα προετοιμάσει «αντιπροσωπευτικό σώμα του κόμματος όπου πρέπει να αντιπροσωπευτεί κατά πρώτο λόγο η Ελλάδα».
Οι φυλακισμένοι κομμουνιστές παίρνουν θέση με την επιστολή των 22 από την Αίγινα και από τη Φολέγανδρο.3 Οι κρατούμενοι της Αίγινας που υπέγραψαν την επιστολή, με ημερομηνία 22 Φλεβάρη 1968, είναι, με τη σειρά που υπέγραψαν την επιστολή: Κ. Φιλίνης, Β. Νεφελούδης, Θ. Βασιλόπουλος, Π. Νεφελούδης, Θ. Τσουπαρόπουλος, Γ. Σακελίων, Π. Καραντινός, Ι. Στρατής, Π. Καλογερογιάννης, Κ. Τασόπουλος, Ι. Αγγέλου, Κ. Παλιόπουλος, Σ. Σιδεράς, Δ. Παπαδάτος, Λ. Σιδέρης, Π. Ροδάκης, Θ. Πανουσόπουλος, Π. Παπαδόπουλος, Α. Τσέλος, Α. Λεντάκης, Θ. Καρίνος, Λ. Κύρκος, Β. Σακελλάρης, Π. Παρασκευόπουλος, Κ. Καλλέργης.
Η τελευταία πράξη της διάσπασης σημειώθηκε μετά από την άρνηση της ρουμανικής ηγεσίας να παρέμβει για την αποκατάσταση της κομματικής «νομιμότητας». Το νέο Π.Γ. του ΚΚΕ ζήτησε συνάντηση με την Κ.Ε. του ΚΚΡ και στις 21 Φλεβάρη του 1968 συναντήθηκε με τον Νικολάε Τσαουσέσκου και άλλα στελέχη. «Τους εξηγήσαμε ποια είναι η κατάσταση…» εξήγησε ο Γκρόζος στις 4 Μαρτίου 1968, στον Γραμματέα του ΚΚΡ Στάνκο Τοντόροφ και: «ζητήσαμε να βοηθήσουν για απελευθέρωση του ραδιοσταθμού. Απάντησαν: Δεν μπορούμε να σας εξυπηρετήσουμε με καταναγκαστικά μέτρα. Πηγαίνετε να συνεννοηθείτε μαζί τους. Εμείς τους είπαμε ότι μια απευθείας συνάντηση μ’ αυτούς μπορεί να οδηγήσει σε δυσάρεστα επεισόδια, μπορεί να βγει κάτι σαν τα γεγονότα της Τασκένδης του 1955».
«Η ρουμανική κομματική ηγεσία και κρατική αρχή», σύμφωνα με το Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, «στήριξε την κατάληψη του ραδιοσταθμού «Η φωνή της αλήθειας» και την κλοπή ενός μεγάλου μέρους του αρχείου του ΚΚΕ που φυλασσόταν στην πόλη Σίμπιου της Ρουμανίας, αφού εκείνη την περίοδο οι σχέσεις της Ρουμανίας με την τότε Σοβιετική Ένωση ήταν άσχημες, υποστηρίζοντας κινήσεις και κόμματα που διαφωνούσαν με το ΚΚΣΕ. Οι σχέσεις άλλωστε, του μετέπειτα ΚΚΕ Εσωτερικού με το ρουμάνικο κόμμα ήταν προνομιακές».4
Ο Μενέλαος Λουντέμης συντάχτηκε χωρίς δεύτερη σκέψη, στη διάσπαση του 1968, με τις δυνάμεις που σχημάτισαν αργότερα το λεγόμενο ΚΚΕ Εσωτερικού. Έγραψε μάλιστα τις αμέσως επόμενες μέρες και μια επιστολή προς τα στελέχη και τα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος, η οποία φέρει ημερομηνία 28 Φεβρουαρίου 1968:
«Η αγιοποίηση των ηγετών είναι θεσμός θεοκρατικός που ο μεγαλύτερός του θρίαμβος ήταν η διάλυση και η πτώση του. Δεν είναι ιερά τα πρόσωπα. Ιερές είναι οι ιδέες. Και όσοι στο όνομα των ιδεών ταπεινώνουν τον άνθρωπο είναι ανάξιοι, όχι μόνο για ενσαρκωτές, αλλά ούτε και για δούλοι ιδεών. Οικτρά σφάλλουν εκείνοι που πίστεψαν ότι υπάρχουν άνθρωποι που αγαπούν τις αλυσίδες τους. Τις αλυσίδες τους ούτε οι σκύλοι δεν τις αγαπούν. Και είναι πολλοί που τις έσπασαν και προτίμησαν να πεινούν ελεύθεροι παρά να χορταίνουν δεμένοι», Μενέλαος Λουντέμης.
Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΜΕΝΕΛΑΟΥ ΛΟΥΝΤΕΜΗ
«Δεν μπορώ να σωπάσω. Αφήστε με ν’ αρχίσω από τη φράση του Τολστόι. Ναι, φίλοι μου, δεν μπορώ. Γιατί αν σωπάσω τώρα, δεν θα ‘χω το δικαίωμα να μιλήσω ποτέ. Η σιωπή σε τέτοιες στιγμές είναι ντροπή. Θυμηθείτε τους προγόνους μας με πόσο σκληρά επίθετα στιγμάτιζαν όλους εκείνους που σε ώρες κρίσης άφηναν τη μάχη και αποσύρονταν στη σκιά. Φίλοι μου, πιστεύω να το καταλάβατε όλοι.
Κάτι το καινούργιο ξημέρωσε για το κόμμα μας. Κι ήταν καιρός. Γιατί χρειάστηκε να θυσιαστούν τρεις κομματικές γενιές για να σκεπάσουν μόνο λάθη και λάθη και ανομίες και σκαιότητες και στενοκεφαλιές. Αλλά τώρα φτάσαμε πια στο μεγάλο σταυροδρόμι. Τι θα κάνουμε; Θα συνταχθούμε με κείνους που ανακηρύχθηκαν ιδιοκτήτες του κόμματος και φτιάχνουν στελέχη και σβήνουν στελέχη και ανοηταίνουν, και προσβάλλουν τη νοημοσύνη μας;
Θα συνταχθούμε με κείνους που μας υποχρεώνουν να αφήνουμε το κεφάλι μας έξω από τις αίθουσες των συνεδριάσεων και να μπάζουμε μόνο τα χέρια μας για να τους χειροκροτούν ή θα τους εξαποστείλουμε στον μεσαίωνα όπου ανήκουν και θα πάρουμε την υπόθεση του κόμματος στα χέρια μας;
Θα εξακολουθούμε να πλαισιώνουμε σαν άβουλοι κομπάρσοι ένα θίασο μετριοτήτων ή θα τους εξαναγκάσουμε να αφανιστούν από τη σκηνή και θ’ αναδείξουμε εμείς τους άξιους ερμηνευτές των ιδανικών μας; Ως πότε πια θα παραδίνουμε την παιδεία μας στους απαίδευτους; Την ελευθερία μας στους ανελεύθερους; Τη γονιμότητα μας στους στείρους;
Ως πότε θα υποτασσόμαστε σε εκλεκτούς που δεν εκλέξαμε, σε αντιπροσώπους που δεν μας αντιπροσωπεύουν; Σε ηγέτες που εκλέγουν μόνοι τους και τον εαυτό τους και εκείνους που θα τους εκλέξουν; Και γιατί όλα αυτά; Μήπως τάχα είμαστε πνευματικά ανάπηροι ή πολιτικά ανήλικοι;
Ως πότε επιτέλους, στο όνομα της ιδεολογίας, θα παριστάμεθα άβουλοι μάρτυρες στο κατακομμάτιασμα αυτής της ιδεολογίας; Όλοι ξέρουμε ότι ιδεολογία είναι ο σκοπός και πολιτική ο δρόμος που φτάνει σ’ αυτόν το σκοπό. Σε ποιο σκοπό φέρνει μια πολιτική, που οι άνθρωποι οι οποίοι την ενσαρκώνουν κατάντησαν εγκυκλοπαιδιστές της συκοφαντίας και ευρεσιτέχνες μειωτικών επιθέσεων για τους συναδέλφους των;
Είναι καιρός η άθλια αυτή φάμπρικα να κλείσει και το κλειδί της να πεταχτεί. Είναι απαράδεκτο σεβαστά ονόματα του αγώνα μας να διακοσμούνται με τα εξευτελιστικά επίθετα οπορτουνιστές, φραξιονιστές κ.λπ. Τίποτα απ’ αυτά. Είναι απλώς άνθρωποι που διέρρηξαν την ομοψυχία τους με το στείρο και αποπνιχτικό παρελθόν και αρνήθηκαν να υποταχθούν στην απολυταρχία του ενός. Άνθρωποι που είχαν κι αυτοί γνώμες, ιδέες και οράματα και που δεν δέχτηκαν να τα βάλουν στο πρεσάρισμα ενός στυγνού και αδυσώπητου μονολιθισμού. Άνθρωποι που σπάσανε τα καλούπια μιας αναχρονιστικής και ταριχευμένης ομοφωνίας και φέρανε την καταγγελία τους στο κόμμα και το λαό. Νέοι άνεμοι πνέουν. Η εποχή αξιώνει τη θέση τους. Και όποιος της εναντιώνεται παύεται και φεύγει. Κανένας μας δεν ήρθε στο κόμμα βίαια στρατολογημένος. Όλοι είμαστε εθελοντές έτοιμοι για τη θυσία. Αλλά τουλάχιστον να ξέρουμε γιατί θυσιαζόμαστε.
Η αγιοποίηση των ηγετών είναι θεσμός θεοκρατικός που ο μεγαλύτερός του θρίαμβος ήταν η διάλυση και η πτώση του. Δεν είναι ιερά τα πρόσωπα. Ιερές είναι οι ιδέες. Και όσοι στο όνομα των ιδεών ταπεινώνουν τον άνθρωπο είναι ανάξιοι, όχι μόνο για ενσαρκωτές, αλλά ούτε και για δούλοι ιδεών. Οικτρά σφάλλουν εκείνοι που πίστεψαν ότι υπάρχουν άνθρωποι που αγαπούν τις αλυσίδες τους. Τις αλυσίδες τους ούτε οι σκύλοι δεν τις αγαπούν. Και είναι πολλοί που τις έσπασαν και προτίμησαν να πεινούν ελεύθεροι παρά να χορταίνουν δεμένοι.
Τα συχνά «παρακελεύσματα»6 ότι τώρα που μείνανε μόνοι θα λειτουργήσει η εσωκομματική δημοκρατία ηχούν σαν πελώριος σαρκασμός. Είναι σα να πασκίζουν να μας πείσουν ότι μπορούν να κελαηδήσουν οι λύκοι.
Ταλαίπωρη εσωκομματική δημοκρατία! Τι σφάλμα έκανες και σε ρίξανε στα χέρια των δημίων σου; Ώστε αυτό ήταν; Η δημοκρατία δεν λειτουργούσε επειδή υπήρχαν οι άλλες γνώμες; Και τώρα που έμειναν μόνα τα απολιθώματα θα… λειτουργήσει. Δεν θυμίζει αυτό τον απόλυτο δυνάστη να λέει: «Τώρα που έμεινα μόνος θα λειτουργήσει ο διάλογος. Ή τώρα που απόμεινα ολομόναχος θα κυβερνήσω συλλογικά!».
Καμιά εσωτερική δημοκρατία δεν θα λειτουργήσει. Θα λειτουργήσει μόνο η εσωκομματική τρομοκρατία, η καχυποψία, η αλληλοκατάδοσις. Η φατρία που με το τελευταίο της πραξικόπημα γύμνωσε την ηγεσία από κάθε δημοκρατική πνοή, στη βιάση της να κάνει από τα απομεινάρια κόμμα, ξέχασε απ’ έξω το λαό και προ πάντων την ιστορία αυτού του λαού. Ξέχασε ότι ως και η μυθολογία αυτού του λαού είναι δημοκρατική. Γιατί πάρτε το τυπικό της λατρείας του. Ενώ όλοι οι λαοί είχαν από έναν θεό οι Έλληνες είχαν κυβέρνηση θεών. Φίλοι μου, το φράγμα πια έσπασε. Πίσω μας καίγεται το παρελθόν. Δεν θα γυρίσουμε να το δούμε. Ας ακούγονται πίσω μας βρισιές. Δεν έχουμε καιρό ν’ απαντήσουμε. Μια άλλη φωνή μας καλεί επιτακτικά. Η φωνή του πολύπαθου λαού μας. Αυτή μόνο θ’ ακούσουμε και σ’ αυτή μόνο θα πάμε. 28 του Φλεβάρη 1968,
Σας φιλώ αδελφικά,
Μενέλαος Λουντέμης.7
- «Η 12η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ ήταν ευρεία. Δηλαδή, εκτός από τα τακτικά και τα αναπληρωματικά μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, καθώς και τα μέλη της Κεντρικής Εξελεγκτικής Επιτροπής (ΚΕΕ) πήραν μέρος κι άλλα κομματικά στελέχη. Τα τελευταία ανέρχονταν σε 42 που είχαν αναδειχθεί στις καθοδηγήσεις των οργανώσεων του ΚΚΕ στις σοσιαλιστικές χώρες, από τις οργανώσεις της Δυτικής Ευρώπης και των ναυτεργατών, και στελέχη που δουλεύουν στον μηχανισμό της ΚΕ. Είχαν δικαίωμα λόγου, αλλά όχι ψήφου. Έτσι καταγράφονται στην αρχή της συνεδρίασης: 20 τακτικά μέλη, 14 αναπληρωματικά, 3 της ΚΕΕ και τα 42 στελέχη από τις οργανώσεις. Παρακολουθούν επίσης τις εργασίες ως πρακτικογράφοι, άλλα δύο στελέχη. Σύμφωνα με το καταστατικό και την πρακτική μετά τον εμφύλιο, η Κ.Ε. συγκαλούνταν και υπήρχε απαρτία αν μετείχαν το 50% + 1 των τακτικών μελών, που μπορούσαν να συμμετάσχουν. Δηλαδή δεν υπολογίζονταν όσα ήταν στη φυλακή ή την εξορία… Τυπικά λοιπόν, όταν άρχισε η 12η Ολομέλεια υπήρχε απαρτία. Ήταν παρόντα 20 από τα 29 ελεύθερα μέλη της ΚΕ. Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την απόφαση της προηγούμενης Ολομέλειας για σύγκληση της 12ης, με συμμετοχή ελεύθερων μελών από την Ελλάδα. Αλλά το κυριότερο, και αυτό στο οποίο βασίστηκε η επιχειρηματολογία περί πραξικοπηματικής Ολομέλειας, ήταν το ερώτημα εάν μετά την αποχώρηση των 7 τακτικών μελών, τα υπόλοιπα 13 νομιμοποιούνταν να παίρνουν τόσο σοβαρές αποφάσεις». (Τ. Κατσίμαρδος, «40 χρόνια από τη διάσπαση του ΚΚΕ», Έθνος, 24/2/2008).
- «Το ΠΓ (Πολιτικό Γραφείο) έδρασε κι αυτό αστραπιαία. Την ίδια ημέρα απέστειλε ομάδα υπό τον Στρίγκο και ανακατέλαβε τον ραδιοθάλαμο, ενώ οι τρεις διαγράφονται και το μήνυμά τους χαρακτηρίζεται ως «πολιτική προβοκάτσια». Τελικά ο ραδιοσταθμός θα σταματήσει να εκπέμπει, αφού η ηγεσία του ρουμανικού ΚΚ τηρεί «ουδέτερη στάση». Είναι η εποχή που ο Τσαουσέσκου έχει αρχίσει να ανεξαρτητοποιείται από τη Μόσχα. Το ΠΓ χρησιμοποιεί άλλον πομπό που βρίσκεται στην Ανατολική Γερμανία, ενώ αμέσως μετά τη 12η θα μεταφέρει, με τη βοήθεια-παρέμβαση του ΚΚΣΕ, την κομματική έδρα του ΚΚΕ στη Βουδαπέστη». (Τ. Κατσίμαρδος, «40 χρόνια από τη διάσπαση του ΚΚΕ», Έθνος, 24 Φλεβάρη 2008).
- Γιώργος Κυρίτσης, «Η ενότητα της Αριστεράς 40 χρόνια μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ», Ελευθεροτυπία, 7 Φλεβάρη 2008.
- Συλλογικό έργο, «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», Τόμος Β’, Σύγχρονη Εποχή, Δεκέμβριος 2012, σελ. 439).
- Ιός της Κυριακής, «Τα Βουλγαρικά αρχεία για τη διάσπαση του ΚΚΕ, η χαμένη άνοιξη του 1968», Ελευθεροτυπία, 3 Φλεβάρη 2008.
-
παρακέλευσμα το: 1. προτρεπτικός λόγος, παρακινητική φωνή, ενθάρρυνση, παρόρμηση 2. απόφθεγμα, αξίωμα, παράγγελμα.
-
Φ. Σιούμπουρας, Ο δικός μας Μενέλαος Λουντέμης, ο.π., σελ. 158-161.
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 