Γεννήθηκε τον Ιούλιο του 1893 (ή του 1894, ο ίδιος δεν το ξεκαθάρισε ποτέ). Τον Απρίλη του 1930 αυτοκτόνησε… Στη ζωή του είχε δύο έρωτες: τον Έρωτα και την Επανάσταση. Έστεκε θαμπωμένος μπροστά στο θαύμα του έρωτα και της ζωής και τον γοήτευε το παιχνίδι με το θάνατο. Βαθιά του ήξερε πως θα αυτοκτονούσε, και δεν ήθελε να το πιστέψει. Έπαιζε με το θάνατο και ποθούσε την αθανασία:
Ε! διαβάτη,
Η οδός Ζουκόφσκι;
………………………..
«Εδώ και χίλια χρόνια πια ονομάζεται οδός Μαγιακόφκσι,
εκείνος είχε αυτοκτονήσει μπρος στην πόρτα της αγαπημένης του».
Ποιός;
εγώ; Έχω αυτοκτονήσει;
βρε, βρε, τί παραμύθια σου σκαρώνουν!
Σμίλευε τη χαρά καρδιά μου…
Έγραφε το 1917, στο ποίημά του «Άνθρωπος», όπως το απέδωσε στα ελληνικά ο Γιάννης Ρίτσος.
Έβλεπε τον εαυτό του πρόδρομο της επανάστασης και την επανάσταση ακάνθινο στεφάνι στο κεφάλι του 1916, του «στρατηλάτη των πεινασμένων»:
Εκεί που τ’ ανθρώπινο βλέμμα τσακίζεται ανήμπορο,
βλέπω να καταφθάνει
των πεινασμένων στρατηλάτης,
φορώντας το ακάνθινο στεφάνι της επανάστασης
το 1916.
Κι ανάμεσά τους είμαι εγώ
Ο πρόδρομός του,
Κι είμαι όπου βρίσκεται κι ο πόνος, πάντοτε παντού.
Πάνω σε κάθε μια σταλαματιά του νέφους των δακρύων
Έχω σταυρωθεί.
(Σύγνεφο με παντελόνια, απόδοση Γιάννη Ρίτσου)
Ο πόνος όπου κι αν βρισκόταν, τον σταύρωνε. Τον σταύρωναν κι οι ίδιες οι λέξεις των ποιημάτων του, κάθε του λέξη ήτανε καρφί στα απλωμένα πάνω στο σταυρό χέρια του:
Κοιτάχτε:
Τα καρφιά των λέξεων που ουρλιάζουν
Τρυπάνε κιόλας τα χέρια μου.
(Το φλάουτο της ραχοκοκαλιάς).
Ύμνησε την επανάσταση την επανάσταση του Οκτώβρη με τόνους επικούς, έγινε η σάλπιγγα της επανάστασης, κι ήξερε πως η ζωή του θα συντριβεί πάνω στην «καθημερινότητα» που μισούσε. Ήξερε πως θα είναι σύντομη η ζωή του και ποθούσε να ξαναζήσει για να λάβει ακέραιο το μερτικό του απ’ τη ζωή, αυτό που ο ίδιος δεν θα άφηνε ανεξόφλητο.
Από τον επιστήμονα, τον χημικό του μέλλοντος που «ξεφυλλίζει» τους τόμους των περασμένων αιώνων για να βρει εκείνους που αξίζουν να ξαναφέρει στη ζωή, ζητάει να διαλέξει από τον εικοστό αιώνα εκείνον, τον Μαγιακόφσκι, που δεν άντεξε να ζήσει τον αιώνα του κι ο αιώνας του δεν άντεξε ούτε το όραμα ούτε το μπόι του ποιητή της επανάστασης, όπως δεν άντεξε και το μπόι της ίδιας τη επανάστασης.
Εικοστός αιώνας.
Ποιόν ν’ αναστήσει;
Τον Μαγιακόφσκι;
Ας ψάξουμε για κάναν άλλο πιο όμορφο.
Ετούτος ο ποιητής δεν είναι και τόσο σπουδαίος.
Όμως απ’ τη σελίδα αυτή
όπου βρίσκεται
σήμερα εγώ φωνάζω:
– Μη γυρίσεις φύλλο.
Εμένα πρέπει ν’ αναστήσεις.
Βάλε μου πάλι μια καρδιά
Ένα κύμα αίμα ως τις ελάχιστες φλεβίτσες.
Κάνε να μου ξαναβλαστήσει η σκέψη στο κρανίο!
Δεν έζησα το γήινο μερτικό μου.
Πάνω στη γη δεν ξόδεψα το μερτικό μου του έρωτα
Είχα δυο μέτρα μπόι.
Τί μ’ ωφέλησε;…
Ανάστησέ με
Έστω για αυτό μονάχα
γιατί εγώ,
σαν ποιητής, σε καρτερούσα,
την καθημερινή μετριότητα απορρίπτοντας.
Δεν ξέρω αν υπάρχει άλλος ποιητής που να έζησε, να ένιωσε και να απέδωσε τόσο βαθιά την ανειρήνευτη πάλη των αντιθέσεων και την ακάματη προσπάθειά τους να βρούνε μέσα από την πάλη την ενότητά τους. Πιστεύω πως αυτή είναι η ουσία της ποίησης του Μαγιακόφσκι, αυτή που τον κάνει άξιο να κερδίσει την αθανασία ή την ανάσταση εκ νεκρών που με τόσο πάθος διεκδικούσε.
Αν ξεφύγουμε από την ποιητική γλώσσα και μιλήσουμε με τη στεγνή γλώσσα μιας επιστημονικής ανάλυσης, θα λέγαμε πως ο Μαγιακόφσκι πλούτισε τη διαλεκτική. Με τον Ένγκελς η διαλεκτική σταμάτησε στα τρία γνωστά μέρη της: διαλεκτικής της φύσης, της κοινωνίας και της σκέψης. Ο Μαγιακόφσκι πρόσθεσε τη διαλεκτική της ανθρώπινης ψυχής, ακόμη και της ανθρώπινης καρδιάς, με τρόπο που ένας Φρόυντ δεν θα μπορούσε, ούτε και θα τολμούσε να πλησιάσει.
Αντίθεση ανάμεσα στο κοινωνικό και στο ατομικό, στο ηρωικό και το καθημερινό, στο όνειρο και στην πραγματικότητα, στην πραγματικότητα και την έκφρασή της με το λόγο, στη ζωή και το θάνατο, στο θάνατο και την αθανασία, στην αντοχή και την κάμψη, στη χαρά και τον πόνο, στον έρωτα και στη διάψευση, στο επαναστατικό όραμα και τη μη επαναστατική εξουσία, σ’ αυτό που θέλουμε να βλέπουμε θετικό κι αποδείχνεται αρνητικό-τόσες κι άλλες τόσες αντιθέσεις περνάνε μέσα από την ποίηση του Μαγιακόφσκι, αποτελούνε την ουσία της, της δίνουν τη μεγάλη αξία της….
Το χάρισμα της Κασσάνδρας
Ποιητής ως το κόκκαλο ο Μαγιακόφσκι, λάτρεψε την επανάσταση και την υπηρέτησε με όλη του τη δύναμη, με όλους τους τρόπους-με το στίχο, με το θέατρο, με τον κινηματογράφο, με την απαγγελία των ποιημάτων του στα εργοστάσια και με τις συζητήσεις με τους εργάτες, με την αφίσα και το σύνθημα-,ακόμη και με την αφίσα και τα έμμετρα «σλόγκαν» που διαφήμιζαν τα πρώτα σοβιετικά βιομηχανικά προϊόντα.
Είναι γνωστή η προσφορά του στην περίοδο 1917-1921 με τις αφίσες που έφτιαχνε όλη νύχτα-εικόνες και έμμετρο σύνθημα-και το πρωί βρισκόταν στα παράθυρα της Τηλεγραφικής Υπηρεσίας, τα περίφημα ROSTA, για να δώσουν το βηματισμό της επανάστασης.
Επαναστάτης γεννημένος, ο Μαγιακόφσκι είδε από πολύ νωρίς, σχεδόν παιδί (η ποίησή του γεννήθηκε στη φυλακή, όπου τον είχε κλείσει στα δεκαέξι του χρόνια για «ανατρεπτική δράση» το τσαρικό καθεστώς), την ανάγκη μιας επαναστατικής-και γι’ αυτό επαναστατημένης-ποιητικής γλώσσας.
Μετέφρασε στη γλώσσα του φουτουρισμού την ποίηση της επανάστασης, λάξεψε πάνω στο σκληρό μάρμαρο του στίχου του τη μορφή του σοσιαλισμού όπως μόνο οι αληθινοί επαναστάτες κι οι αληθινοί ποιητές μπορούσαν-και μπορούν-να τη δουν.
Κι όπως κάθε αληθινός ποιητής, ο Μαγιακόφσκι είχε το προφητικό χάρισμα της Κασσάνδρας:
Έβλεπε τις δυνάμεις που θα κατατρώγανε το θαυμαστό οικοδόμημα που πήγαινε να στηθεί για πρώτη φορά πάνω στη γη-μα δεν μπορούσε να πείσει εκείνους που πήρανε πάνω τους την ευθύνη της οικοδόμησής του να δούνε τους κινδύνους που φωλιάζανε κιόλας μέσα του και να τους παλέψουνε.
Καρπός αυτού του μικρού προφητικού χαρίσματος είναι τα «Λουτρά» του, όπου στιγματίζει ανελέητα τον κάθε γραφειοκράτη-κενολόγο-ταρτούφο-λαικιστή-τυπολάτρη-εξουσιαστή-ψευτομεγαλόεπαναστάτη, αυτόν που πολύ νωρίς αναφάνηκε κι από πολύ νωρίς είχε αρχίσει να ροκανίζει από τη ρίζα του το δέντρο της επανάστασης…
Οι γραφειοκράτες πάντως είδαν αυτό το έργο με ανοιχτά μάτια, αναγνώρισαν τον εαυτό τους στη σάτιρα του ποιητή, κι απάντησαν στο μήνυμα που τους έστελνε: το θεατρικό έργο του Μαγιακόφσκι ανέβηκε στο Λένινγκραντ στις 30 Ιανουαρίου 1930, κι έγινε δεκτό με σφυρίγματα. Στις 14 Απριλίου ο Μαγιακόφσκι αυτοκτόνησε…
Το θέατρο του Μαγιακόφσκι είναι περισσότερο γνωστό από τον πολυπαιγμένο και στη χώρα μας Κοριό. Τα Λουτρά είναι έργο ελάχιστα παιγμένο ακόμη και στις χώρες της Δύσης.
Στην Ελλάδα νομίζω ότι ανέβηκε μόνο μία φορά (τότε έγινε και η μετάφρασή του στα ελληνικά;) αλλά δεν είχα την ευκαιρία να βρω πότε και από ποιόν θίασο.
Οι λόγοι που το κράτησαν στη σκιά είναι φανεροί: Μαγιακόφσκι ανέβαζαν θίασοι αριστεροί ή γενικώς προοδευτικοί και το ανέβασμα ενός έργου σαν τα Λουτρά θα αντιμετώπιζε τη σκληρή κριτική του υποδουλωμένου τότε στα δόγματα του σταλινισμού και του πιο άκρατου-και άκριτου-σοσιαλιστικού ρεαλισμού κομμουνιστικού κινήματος…
Γιατί τα Λουτρά είναι δράμα
«Δράμα σε έξι πράξεις με τσίρκο και πυροτεχνήματα» είναι ο σκηνοθετικός και σκηνογραφικός υπότιτλος που έβαλε σε αυτό του το έργο ο Μαγιακόφσκι. Όταν τον ρώτησαν γιατί το χαρακτήριζε «δράμα», απάντησε: Πρώτο για να το κάνω πιο αστείο. Δεύτερο, μήπως είναι σπάνιοι οι γραφειοκράτες; Και το δράμα της χώρας μας δεν είναι ο μεγάλος αριθμός τους;
Αν τον ρωτούσαν γιατί έβαλε «τσίρκο και πυροτεχνήματα», θα έδινε ίσως την απάντηση που έδωσε σε άλλη περίπτωση και που εκφράζει την αντίληψή του για το θέατρο: πως το θέατρο είναι πρώτα απ’ όλα θέαμα. Ωστόσο το θέατρό του είναι θέατρο ιδεών, όπου ο λόγος είναι το κυρίαρχο στοιχείο και το θέαμα χρησιμεύει για να υπογραμμίζει το λόγο, να ρίχνει πάνω του το φως ενός ισχυρού προβολέα, για να μην μπορεί να πει κανείς πως «δεν το πρόσεξε» και «δεν κατάλαβε».
Ο Μαγιακόφσκι πετυχαίνει ένα από τους πιο τέλειους συνδυασμούς λόγου και θεάματος.
Το θέαμα παίζει το ρόλο του οχήματος που μεταφέρει το λόγο όχι μόνο στην ακοή αλλά και στην όραση του θεατή (δεν καθιερώθηκε τυχαία ο χαρακτηρισμός του «θεατή») και ο λόγος εκφέρεται διπλά, ως λόγος και ως εικόνα-θέαμα.
Μ’ αυτή την έννοια το θεατρικό του έργο λειτουργεί όπως η ποίηση (τί θα ήταν η ποίηση αν δεν μετέτρεπε το λόγο σε εικόνα και την εικόνα σε λόγο;) για αυτό και «ποιητικό» μπορούμε να το πούμε, παρόλο που ο ίδιος το θέλει διδακτικό-προπαγανδιστικό
Όπως λέει σε επεξηγηματικό του σημείωμα:
… Η πολιτική του ιδέα είναι η πάλη εναντίον της στενομυαλιάς, του απολίτικου διοικητισμού, του γραφειοκρατισμού, για τον ηρωισμό, το επιθετικό πνεύμα, τις σοσιαλιστικές προοπτικές.
Έργο προπαγάνδας και διαπαιδαγώγησης είναι σίγουρα τα Λουτρά. Αλλά ο ποιητής πετυχαίνει με αξιοζήλευτο τρόπο το στόχο του.
Στην ουσία αυτό του το έργο είναι ένας «λίβελος», με την παλιά, καλή σημασία της λέξης, αναδεικνύει τον Μαγιακόφσκι σε θεατρικό λιβελογράφο πρώτης γραμμής.
Δεν θα δίσταζα να πω ότι είναι από τους πρώτους μετά τον Αριστοφάνη θεατρικούς (και πολιτικούς) λιβελογράφους κι ο μοναδικός του είδους στη «σοσιαλιστική» θεατρική γραμματεία.
Η υπόθεση του έργου είναι απλή. Κεντρική του ιδέα είναι η επιτάχυνση των ρυθμών οικοδόμησης του σοσιαλισμού, καθώς το πρώτο πεντάχρονο σχέδιο βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη. Ο Μαγιακόφσκι αισθάνεται ότι η επιτυχία του πλάνου εξαρτάται από την κινητοποίηση των πιο δημιουργικών δυνάμεων της χώρας, αυτών που θα σπάσουν το φράγμα του χρόνου και θα μεταβάλλουν το παρόν σε μέλλον ή θα φέρουν το μέλλον στο παρόν, που θα αχρηστεύσουν τα παλιά ρολόγια.
Γνήσιος φουτουριστής, ο Μαγιακόφσκι δίνει στο έργο του (όπως έκανε άλλωστε και στον Κοριό) τη μορφή έργου επιστημονικής φαντασίας…
Ενσάρκωση των δημιουργικών δυνάμεων του σοσιαλισμού είναι ο ρομαντικός-οραματιστής εφευρέτης της «μηχανής του χρόνου» Τσουντακόφ.
Βοηθοί και συνεργάτες του είναι πρώην αλητόπαιδα, που τώρα είναι εργάτες και φοιτητές ταυτόχρονα, κι οραματίζονται τις πρακτικές εφαρμογές της εφεύρεσης του Τσουντακόφ. Αλλά εμπόδιο αξεπέραστο στην ολοκλήρωση της εφεύρεσης που θα οδηγήσει τον άνθρωπο στο μέλλον είναι ο Παπιεντονοσίκοφ, ο μέγας γραφειοκράτης, που κατέχει το αξίωμα του «Διευθυντή Συντονισμών» και, σύμφωνα με τη σοβιετική συνήθεια, αναφέρεται με τα αρχικά του τίτλου του –dirdecor στη μετάφραση του Βασιλτσίκοφ, ΔΙΣΥΝ θα τον λέγαμε εμείς…
Ο ΔΙΣΥΝ Παπιεντονοσίκοφ, που δεν μπορεί να καταλάβει τί πράμα είναι αυτή η μηχανή του χρόνου, αρνείται να εγκρίνει τις πενιχρές πιστώσεις που έχει ανάγκη ο Τσουντακόφ.
Απελπισμένος ο εφευρέτης, προχωρεί σε μια «κατάληψη»:
Κουβαλάει τη μηχανή του έξω από το διαμέρισμα του ΔΙΣΥΝ, κι εκεί κάπου περιπλέκεται η κατάσταση. Η μηχανή μπαίνει σε λειτουργία και φέρνει το μήνυμα για μια συνάντηση με άνθρωπο από το μέλλον.
Η συνάντηση γίνεται, από τη μηχανή του χρόνου βγαίνει η «Φωσφορίζουσα», μια γυναίκα που φωσφορίζει… παίρνει λίγο-λίγο, καθώς ψύχεται ή υλοποιείται, την κανονικής της μορφή κι εξηγεί ότι έρχεται από το μέλλον… κι ότι αποστολή της είναι να επιλέξει και να πάρει μαζί της τους πιο άξιους για την «κομμουνιστική κοινωνία», εκείνους που θα συνεργαστούν με τους ανθρώπους του μέλλοντος σε ένα κοινό πρόγραμμα του έτους 2050.
Ο Παπιεντονοσίκοφ, βέβαιος πως θα έχει την πρώτη θέση στο ταξίδι, κουβαλάει τη χαρτούρα και τους παρατρεχάμενούς του, ζητάει θέση με «κουκέτα» στο διαστημόπλοιο, απαιτεί να πληρωθεί τα «εκτός έδρας», κι όλα τα σχετικά. Η μηχανή του χρόνου ξεκινάει-και πετάει έξω τον ΔΙΣΥΝ με όλους τους ακολούθους του. Και το έργο τελειώνει με τη γεμάτη απορία κραυγή του Παπιεντονοσίκοφ:
Τί θέλετε να πείτε όλοι σας, κι αυτή κι ο συγγραφέας, πως εγώ και οι όμοιοί μου είμαστε άχρηστοι για τον κομμουνισμό;
Ο ήρωας του Μαγιακόφσκι, ο Παπιεντονοσίκοφ, ήταν ο αυθεντικός πρόδρομος του Ζντάνοφ, ο πρώτος που κήρυξε τις γνήσιες «αρχές» του δόγματος που έμελλε να καταδυναστεύσει όλες τις εκδηλώσεις της ζωής και του πνεύματος στη Σοβιετική Ένωση και στις άλλες χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού…
Κάθε συντήρηση απεχθάνεται την κριτική σκέψη, τη μόνη που μπορεί να είναι επαναστατική και διανόηση χωρίς κριτική-επαναστατική σκέψη δεν είναι, απλούστατα, διανόηση. Είναι σκέψη απολογητική, εξαρτημένη, δηλαδή σκέψη δουλική, προορισμένη να αναπαράγει τη δουλικότητα, να εξουδετερώνει, δια της στειρώσεως, κάθε γονιμικό στοιχείο, κάθε δημιουργικότητα, κάθε ξεπέταγμα προς την κατάκτηση «του ουρανού».
Ο Μαγιακόφσκι αυτή τη σκέψη διέσωσε στα πιο κρίσιμα χρόνια του μεγάλου ιστορικού γεγονότος, που υπήρξε η Ρωσική επανάσταση. Ρίχνει το κέντρο βάρους στο αρνητικό στοιχείο: ο Παπιεντονοσίκοφ και οι τύποι που τον περιβάλλουν περιγράφονται με κάθε λεπτομέρεια, ενώ οι θετικοί, χωρίς εισαγωγικά, ήρωες του απλώς σκιαγραφούνται με λίγες αλλά αδρές γραμμές. Έτσι, με μια και μόνη «ανατροπή», ο Μαγιακόφσκι ανατρέπει αυτό που υπήρξε κυρίαρχο δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, την απόκρυψη του αρνητικού και την έξαρση του «θετικού», έστω κι αν αυτό το «θετικό» δεν ήταν παρά αυτό που γεννούσε και επιθυμούσε η γραφειοκρατική φαντασία των σφετεριστών της εξουσίας, που της έδωσαν το ψευδώνυμο της σοσιαλιστικής εξουσίας.
Σάτιρα, λίβελος, προφητεία ή δράμα, τα Λουτρά είναι στο βάθος, όπως κάθε γνήσιο έργο τέχνης, μια τραγωδία. Έχει, σε κωμική μορφή, όλα τα στοιχεία της τραγωδίας:
την αναζήτηση της αληθινής θέσης του τραγικού ήρωα στη ζωή (αυτή είναι η πρωταρχική έννοια της «μοίρας», του μερδικού που πέφτει στον καθένα, κι αυτό διεκδικεί ο Τσουντακόφ), το «σπαραγμό» που είναι όλη η γεμάτη αγωνία προσπάθεια του Τσουντακόφ να ξεπεράσει την άρνηση με την οποία αντιμετωπίζεται και ο ίδιος, ως άχρηστος ονειροπόλος, και η εφεύρεσή του, και την κάθαρση που έρχεται από το μέλλον και τις δικές του επιλογές…
Παππά Έλλη, (2005). «Μακιαβέλι ή Μαρξ». Αθήνα: Εκδόσεις ΑΓΡΑ.
Παρουσίαση: Χρήστος Τσαντής.
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 