Αν το 1922, τα 100 χρόνια από το οποίο συμπληρώνονται φέτος, είναι το τραγικό έτος του ελληνισμού, το 1921, στο οποίο αναφέρονται οι σελίδες του παρουσιαζόμενου σήμερα βιβλίου, είναι το έτος τής τραγικής ειρωνείας στη θέαση του ελληνικού δράματος. Δεν ξέρω αν το Γραφείο Τύπου του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών το 1921 επέλεξε τα πιο αισιόδοξα ξένα τηλεγραφήματα για να δημοσιεύσει -λίγη σημασία έχει αυτό πλέον- σε κάθε περίπτωση ωστόσο, από την εικόνα των πολεμικών επιχειρήσεων αυτά τα τηλεγραφήματα δείχνουν ότι τίποτα δεν προοιώνιζε την καταστροφή που ερχόταν ολοταχώς, τουλάχιστον στο μέγεθος που αυτή η καταστροφή συνέβη τελικά.
Η τραγική αντίφαση του φαίνεσθαι με το όντως είναι, αυτή Μάστιγα της Ασίας, για να θυμηθούμε το καταπληκτικό ιστοριογραφικό πόνημα του Αμερικανού φιλέλληνα, διπλωμάτη, δημοσιογράφου, συγγραφέα και ποιητή Τζόρτζ Χόρτον (1859-1936), ανακύπτει, πάντα σχεδόν, από την καταγραφή των ιστορικών γεγονότων την ώρα που αυτά συμβαίνουν, πριν κατακαθίσει ο κουρνιαχτός του πολέμου, πριν απεμπλακούν αναμεταξύ τους το θυμικόν, το βουλητικόν και το νοητικόν του γράφοντος.
Οι γράφοντες στην περίπτωση του εδώ παρουσιαζόμενου βιβλίου είναι έγκυροι ξένοι ανταποκριτές, όπως αναφέρεται και στον τίτλο, γεγονός που προσδίδει αξιοπιστία αντικειμενικού, τρίτου παρατηρητή, στα γραφόμενα. Κανένας όμως «συγχρονογράφος» δεν μπορεί να ξεφύγει από τους περιορισμούς του εδώ, του εγώ και του τώρα.
Λέγοντας «εδώ», εννοώ αυτή τη μυστικιστική, απρόβλεπτη, εκδικητική γεωγραφία της Ανατολίας, τη σκοτεινή και θελκτική θεά με το όνομα Μικρά Ασία. Λέγοντας «εγώ», αναφέρομαι όχι μόνο στο δημοσιογραφικό υποκείμενο με τις όποιες προσωπικές, ιδεολογικές και ψυχολογικές αγκιστρώσεις του, αλλά, κυρίως στο συγγραφικό υπερκείμενο, το οποίο μπορεί να λέγεται, είτε χώρα καταγωγής με συγκεκριμένες γενικές γεωπολιτικές αντιμετωπίσεις, είτε δημοσιογραφικός οίκος διανομής πολεμικών ιστοριών εύπεπτων για το ευρύ κοινό. Τέλος, λέγοντας «τώρα», θέλω να επισημάνω τη ρευστότητα των στιγμών σε ένα ιστορικό σκηνικό που άλλαζε διαρκώς, καθώς το μάγμα του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου δεν είχε ακόμα σταθεροποιηθεί.
Άξιο παρατηρήσεως: Τα συγκεκριμένα τηλεγραφήματα δεν αποδίδουν την εικόνα μιας Ελλάδας διεθνώς απομονωμένης, όπως γνωρίζουμε ότι αυτό συνέβη μετά την κυβερνητική αλλαγή των εκλογών του ΄20. Γίνεται, βεβαίως, αναφορά στη μονομερή ενέργεια της υπέρβασης της Εντολής που είχαμε γύρω από τη Σμύρνη και την προώθηση των στρατευμάτων μας πολύ ανατολικότερα, σε μια έκταση σαν κι αυτήν του Βελγίου… Όλοι (οι ξένοι ανταποκριτές, πόσο μάλλον εμείς!) δείχνουν να έχουν υπερτιμήσει τις δυνατότητες του ελληνικού στρατεύματος και, αντιστοίχως, να έχουν υποτιμήσει τον Κεμάλ, τη στήριξη που αυτός απολαμβάνει μέσα κι έξω από την Τουρκία, καθώς και την αδυσώπητη γεωγραφία, τον μεγαλύτερο ίσως αντίπαλο. Όλα αυτά συνηγορούν στην αρχική μου σκέψη ότι τα αποδελτιωμένα αυτά τηλεγραφήματα είναι κατά το μάλλον ή ήσσον «επιλεγμένα» από το Υπουργείο Εσωτερικών.
Κοινό χαρακτηριστικό των τηλεγραφημάτων είναι η απόδοση του πνεύματος ηρωισμού και του έντιμου τρόπου διεξαγωγής του πολέμου εκ μέρους των Ελλήνων. Οι δυνατότητές των στρατιωτών μας σκιαγραφούνται σχεδόν υπερφυσικές, έχοντας να παλέψουν μεταξύ άλλων και με τον ανεπαρκή εφοδιασμό από το απομακρυσμένο κέντρο της διοικητικής μέριμνας. Όμως, σχεδόν κανένας ανταποκριτής δεν στέκεται σε αυτό και δεν επισημαίνει ότι ένας τέτοιος πόλεμος φθοράς μπορεί να οδηγήσει μετά από μερικούς μήνες σε μια τόσο διαλυτική οπισθοχώρηση…
Ως μετά Χριστόν προφήτης, μπορεί κανείς σήμερα να σταχυολογήσει οιωνούς και αιτιολογήσει το δράμα: Στη σελ. 95 ο υπουργός εσωτερικών Θεοτόκης εμφανίζεται αλαζονικός, να απορρίπτει προτάσεις ειρήνευσης, σαν να εκπροσωπούσε κάποια υπερδύναμη κι όχι την Ελλάδα. Και στην αμέσως επόμενη σελίδα (96) διαβάζουμε, από τον αγγλικό τύπο ότι η συμπάθεια προς τον Κεμάλ θα ήταν κατανοητό να προέρχεται μόνο από το Βερολίνο…
Σελ. 99-100: Το μίσος των νεότουρκων κατά της Αγγλίας ερμηνεύεται μερικοποιημένα σαν ένα εθνικιστικό μόνο μίσος που ανατροφοδοτήθηκε από την επιχείρηση της Καλλίπολης έξι χρόνια πριν. Η αισιοδοξία των νεότουρκων για τον τελικό τους θρίαμβο παρουσιάζεται αφελώς σαν ένας τρόπος να εξασφαλίσουν την ενεργή στήριξη από τους τοπικούς πληθυσμούς, στήριξη που η Ντέιλι τέλεγκραφ ονομάζει «προσχώρηση στην αλαζονεία».
Μια άλλη «εμμονή» των τηλεγραφημάτων είναι το ότι μιλούν διαρκώς για βίαιη απώθηση των τούρκων τσετών προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας, χωρίς να περνά καν από το μυαλό των συντακτών το ενδεχόμενο της παρελκυστικής τακτικής υποχώρησης με στρατηγικό στόχο την εισχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων σε μια ολοένα πιο εχθρική και άγνωστη ενδοχώρα. Την ίδια ώρα η κατάκτηση της Άγκυρας θεωρείται από όλους ως η Λυδία Λίθος λήξης του πολέμου, ενώ κανείς δεν τολμά να πει ότι αποτελεί μια χιμαιρική επιδίωξη σχεδόν μεσσιανικού και εσχατολογικού χαρακτήρα…
Ιδιαίτερα πρέπει να επαινέσουμε τον εκδότη για την επιλογή των κειμένων του Παραρτήματος, στο τέλος. Το προανάκρουσμα της τραγωδίας αφήνεται να φανεί εκεί, με τις τυφλές δικαιολογήσεις όλων των ελληνικών λαθών από τον Έλληνα συντάκτη Φ.Φ., καθώς και με το δωδεκάμηνο άλμα στο 1922, λίγο πριν την τραγική πτώση του μετώπου, όπως την παρουσιάζει ο Τζορτζ Χόρτον.
Θα ήθελα να πω δυο λόγια όσον αφορά στην νεοελληνική απόδοση του αρχικού, καθαρευουσιάνικου κειμένου, απόδοση που έκανε ο Μάκης Πέτσας. Στην ουσία πρόκειται περί απόδοσης της απόδοσης από την πρωτότυπη γλώσσα των τηλεγραφημάτων, αγγλική και γαλλική, παρ’ όλα ταύτα το κείμενο διαθέτει μια φυσική – ήρεμη δύναμη, μαγνητίζει τον αναγνώστη με την απλότητά του, με τη χρήση σύντομων περιόδων λόγου, χωρίς πολλές και αλληλοδιαδοχικές υποτάξεις προτάσεων, όπως αρμόζει εξάλλου στον τηλεγραφικό λόγο. Η προσεγμένη επιλογή των σύγχρονων λέξεων, καθώς και η διατήρηση κάποιων λόγιων τύπων που δίνουν το χρώμα από την τότε εποχή, μάς προσφέρουν μία ανάγνωση στιβαρή, αισθαντική και, εν τέλει, δραστική, που μένει στο μυαλό του κάθε φιλίστορος και στην ψυχή του κάθε βιβλιοφίλου.
Αναλόγου υψηλής ποιότητας είναι και οι ιστορικές υποσημειώσεις του Χρήστου Τσαντή. Επικεντρωμένες πάντα στην ουσία, επεξηγούν δίχως σχολαστικισμό και καθοδηγούν επιστημονικά χωρίς να χειραγωγούν ιδεολογικά. Ο αναγνώστης συμπληρώνει έτσι την εικόνα, ακόμα και αν δεν γνώριζε πολλά για θέμα προτού πιάσει στα χέρια του το βιβλίο… Τις αρετές των σημειώσεων του εκδότη συμπληρώνουν, τόσο η αρχαιογνωστική ματιά (για την ιστορική διαχρονία), όσο και δημογραφική ενημέρωση (για την ιστορική συγχρονία), έτσι ώστε να μπορούμε να έχουμε σφαιρική αντίληψη πάνω στο θέμα του «ενδιαφέροντος» για τα εδάφη αυτά εκ μέρους της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου…
Οι μέρες που διανύουμε μας προκαλούν να κάνουμε παραλληλισμούς του Μικρασιατικού Πολέμου με την πολεμική κατάσταση στην Ουκρανία. Δεν θα το κάνω, δεν θα απαντήσω στην πρόκληση. Θα ήθελα να υπενθυμίσω επιλογικά τον διδακτικό χαρακτήρα της θεατρικής (αρχαίας) τραγωδίας και να τονίσω ότι το βιβλίο που παρουσιάζεται σήμερα εδώ μπορεί να καταστεί, ίσως, το πρώτο δράμα μιας τριλογίας, με τα άλλα δύο μέρη, την Καταστροφή του ΄22 και την ένταξη των Προσφύγων από το ΄23 και μετά, να περιμένουν και αυτά τη συγγραφή τους…
Θεοχάρης Ι. Φραγκιουδάκης
Οι ξένοι ανταποκριτές που καλύπτουν την πορεία του ελληνικού στρατού στις κρίσιμες στιγμές στο μέτωπο, παρακολουθούν από κοντά τις μάχες και στέλνουν τηλεγραφήματα στις πιο έγκυρες εφημερίδες του διεθνούς τύπου. Ενημερώνουν τη διεθνή κοινή γνώμη για την πορεία των συγκρούσεων στα πολεμικά αλλά και στα διπλωματικά πεδία. Οι ξένοι ανταποκριτές της Ντέιλι Μέιλ, της Σικάγο Τριμπούνα, του Συνεταιρικού Τύπου (Λονδίνο), της Εφημερίδας της Γενεύης, των Τάιμς του Λονδίνου, της Ντέιλι Τέλεγκραφ, της Τορόντο Σταρ και του Ρόιτερς, μιλούν με στελέχη του ελληνικού στρατού και της πολιτικής ηγεσίας, αλλά και με ανθρώπους του Κεμάλ, αναλύουν τα κοινωνικά, πολιτικά και στρατιωτικά δεδομένα και -εκ των πραγμάτων- φέρνουν στην επιφάνεια τις διεθνείς περιπλοκές, τις συγκρούσεις και τους ανταγωνισμούς των μεγάλων δυνάμεων, με επίκεντρο την περιοχή και το Ανατολικό Ζήτημα.
Για παραγγελία του βιβλίου, δείτε εδώ:
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 