ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ΚΑΡΕΝ ΜΑΡΤΙΝ «ΣΤΟ ΧΟΡΟ ΤΟΥ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΥ»
Νιώθω ότι έχουν περάσει αιώνες από την τελευταία φορά που συμμετείχα σε μια παρόμοια εκδήλωση, λόγω των δυστοπικών συνθηκών που βιώνουμε υγειονομικά, αλλά όχι μόνο. Και ειλικρινά θεωρώ ότι, αν κάτι έχει λείψει, βασανιστικά σχεδόν, από όλους μας δεν είναι τόσο οι νόρμες της καθημερινότητας ή το πιο εκτονωτικό ψυχαγωγικό στοιχείο της ζωής όσο εκείνη η ζωντανή δημιουργική πνοή που προσφέρει η απευθείας επικοινωνία δημιουργών και θεατών-αναγνωστών με όχημα το λόγο και την τέχνη, σε όλες της τις εκφάνσεις. Εκείνη η απελευθερωτική πολιτιστική δραστηριότητα που συνιστά καταφύγιο, αλλά και πεισματική πράξη συνέχισης της ζωής και της έκφρασης άμεσα, δια ζώσης, αδιαμεσολάβητα από τα κατά τα άλλα χρήσιμα σύγχρονα τεχνολογικά εργαλεία. Και φυσικά, οι εκδόσεις Ραδάμανθυς, πάντα πρωτοπόρες, φροντίζουν να μας υπενθυμίζουν αυτή την αδιαπραγμάτευτη αυθεντική επικοινωνία.
Η Κάρεν Μάρτιν επιχείρησε κάτι ριψοκίνδυνο και εξαιρετικά δυσχερές, αλλά και σπάνιο συνάμα: Να προσφύγει σε μια εν πολλοίς ανεξερεύνητη ιστορική -και μάλιστα προϊστορική- περίοδο για να αντλήσει υλικό και παραστάσεις και να πλάσει ένα σύγχρονο μυθιστόρημα. Το αποτέλεσμα τη δικαιώνει.
Η δύναμη του «Στο Χορό του Λαβύρινθου» εδράζεται στην πρωτοτυπία του, τόσο στη φόρμα όσο και στο περιεχόμενο, στη βαθιά ιστορικότητα που αποπνέει, αλλά και στην ψυχογραφική διεισδυτικότητα που χαρακτηρίζει την ηθογραφική του διάσταση. Ασφαλώς πρόκειται για ένα συναρπαστικό -αν και η λέξη έχει κακοποιηθεί και πολυφορεθεί- λογοτεχνικό κείμενο. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που προξενεί στον αναγνώστη έγκειται, κατά τη γνώμη μου, στα εξής ιδιαίτερα στοιχεία:
-Η μυθιστορηματική γραφή συνυφαίνεται με πλήθος ιστορικών, φιλοσοφικών, ψυχολογικών, ανθρωπολογικών και άλλων προεκτάσεων και συνυποδηλώσεων.
-Είναι εντυπωσιακή η προσεκτική και βαθμιαία οικοδόμηση του χαρακτήρα της ηρωίδας πάνω στην αγωνιώδη απόπειρά της, μέσα από την ιστορική βουτιά που επιχειρεί, τον αναστοχασμό και την αναζήτηση, να οδηγηθεί στην αυτογνωσία και στην εκ βάθρων επανασυγκρότηση της ουσίας της ζωής της.
-Αν και, ασφαλώς, ο στόχος δεν είναι η ιστοριογραφική καταγραφή, είναι εξαιρετική η ιστορική προσέγγιση του κειμένου, με τις αναγκαίες αναγωγές στη σύγχρονη πραγματικότητα, και η ανάπλαση της ατμόσφαιρας της μινωικής εποχής, μιας περιόδου που στο μεγαλύτερο τμήμα της γνώρισε την κυριαρχία της μητριαρχικής οργάνωσης της κοινωνίας, η οποία, παρά το γεγονός ότι είναι επιστημονικά τεκμηριωμένη, παραμένει σχετικά ανεξερεύνητη, αλλά και αμφισβητούμενη από αντιιστορικές ερμηνείες.
Ο κεντρικός χαρακτήρας της Κάρεν Μάρτιν, η Χρυσηίδα, μέσα από την, με την τραγωδιακή έννοια του όρου, περιπέτεια, την απότομη μεταστροφή της τύχης, βρίσκει την αφορμή που υποσυνείδητα αναζητούσε για να αναμετρηθεί με το παρελθόν και το μέλλον της. Μέσα από ένα εξαιρετικό αφηγηματικό τέχνασμα, πέφτει πάνω στο προϊστορικό παρελθόν της ανθρωπότητας, ανατρέχει στις εγγραφές στο συλλογικό υποσυνείδητο από την εποχή εκείνη, για να αντλήσει δύναμη να ξορκίσει τους δαίμονες που σέρνει από τα παιδικά της χρόνια (αιωρείται πάνω από την αφήγηση -χωρίς ποτέ να αναλύονται, σκόπιμα, τα περιστατικά- η φιγούρα ενός αυταρχικού πατέρα και μιας υποτακτικής μητέρας).
Σαν από έκρηξη, ορθώνεται μπροστά της ένας κόσμος αποκάλυψης. Οι κοινωνικές ρίζες του κόσμου αυτού, τα βάθρα του, η δομή του, τα ήθη, οι ιεροτελεστίες του ωθούν την ηρωίδα σε μια πορεία εξαγνισμού, κάθαρσης της ψυχής, καθώς ιχνηλατεί τις αιτίες της φυλετικής και ψυχικής καταπίεσης που έχει βιώσει.
Η προσφυγή στο συλλογικό υποσυνείδητο, η καταβύθιση στο μακρινό παρελθόν, η επακόλουθη αλλαγή οπτικής απέναντι στις εμπειρίες και παραστάσεις της ζωής διαμορφώνουν το υπόστρωμα για την προσπάθεια χαρτογράφησης και αποκρυπτογράφησης του νου, της ψυχής, των φιλοδοξιών, της ίδιας της ύπαρξης της Χρυσηίδας. Το αν αυτό γίνεται κατορθωτό από την πλευρά της μένει να το ανακαλύψει ο αναγνώστης, προστρέχοντας ίσως και στον ίδιο του τον εαυτό.
Όπλο της συγγραφέως, αλλά και συνεκτικό στοιχείο του κειμένου, γίνονται οι εξαιρετικές αφηγηματικές τεχνικές που μεταχειρίζεται με μαεστρία:
-Ο εγκιβωτισμός της ιστορικής αφήγησης, που λειτουργεί με πλαίσιο το ονειρικό στοιχείο. Οι ιστορικές υπομνήσεις έχουν ως κέλυφος τις ονειρικές αποδράσεις της Χρυσηίδας.
-Ο καθαρά συμβολικός χαρακτήρας του τόπου και του χρόνου. Η εξέλιξη δομείται σε δύο χρονικά επίπεδα, αυτό της μινωικής εποχής και το σήμερα, που συμπλέκονται αρμονικά, μ΄ έναν μαγικό, παραμυθικό τρόπο. Το δημιουργικό ανακάτεμα του μύθου, της οπτασίας, του ονειρικού στοιχείου με τη σύγχρονη πραγματικότητα αποδίδουν ανάγλυφα τη διαχρονικότητα των διανοημάτων.
-Η αξιοποίηση με φαντασιακούς όρους αρχέγονων ξεχωριστών γυναικείων θεοτήτων και μορφών. Η Μητέρα-Γη, σύμβολο γονιμότητας, ευφορίας, αλλά και φυσικής αρμονίας, η Πυθία, τοποθετημένη σε άλλο τόπο και χρόνο, οι θρυλικές Αμαζόνες.
-Τα σύμβολα της μινωικής εποχής με μια σύγχρονη νοηματοδότηση (ο λάβρυς, ο ουροβόρος όφις, ο καταλυτικός ρόλος του αίματος, η ανθρωποθυσία).
-Και φυσικά μια εξαίσια, υποβλητική, μυσταγωγική, χωρίς καμία υπερβολή, περιγραφή των ιεροτελεστιών της μητριαρχικής εποχής στο μινωικό πλαίσιο. Με μια γλαφυρότητα που ασφαλώς δε θα μπορούσε να αποδοθεί χωρίς τη στιβαρή κι εκφραστική γλωσσική απόδοση του Ιωσήφ Αλυγιζάκη.
Ιδιαίτερη αξία αποκτά στο έργο της Μάρτιν η εκτεταμένη αναπαράσταση και καταγραφή των κοινωνικών θεσμών και εκδηλώσεων της δοσμένης κοινωνικής δομής της Νεοανακτορικής Μινωικής Εποχής, πριν και κατά τη μετάβαση στη Μεταανακτορική και στις νέες συνθήκες κοινωνικής ιεραρχίας. Η ιδιαίτερη, διακεκριμένη με θετικό τρόπο και καταξιωμένη θέση της γυναίκας κατά την εποχή της μητριαρχίας ήταν συνυφασμένη με μια εντελώς διαφορετική, κοινοτιστικού τύπου κοινωνική οργάνωση. Ασφαλώς δεν είχε αντίστροφο εκμεταλλευτικό χαρακτήρα, όπως ορισμένοι ισχυρίζονται, δεν ήταν προϊόν ανισοτιμίας, αλλά της ιδιαίτερης σημασίας που είχε η ενασχόληση με το νοικοκυριό ως δημόσια υπόθεση, ως κεντρική οικονομική δραστηριότητα στα πλαίσια της κοινοτιστικής συμβίωσης.
Η ανατροπή της μητριαρχίας, όπως σημειώνει ο μεγάλος Φρίντριχ Ένγκελς στο μνημειώδες έργο του Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, σήμανε μια κοσμοϊστορική ήττα του γυναικείου φύλου, την απαρχή της ίδιας της ταξικής διαφοροποίησης ως πρώτης της έκφανσης, της ανισοτιμίας, της επακόλουθης ταπείνωσης, που περνώντας μέσα από όλα τα εκμεταλλευτικά κοινωνικοοικονομικά συστήματα φτάνει ως τις μέρες μας και παίρνει εκφράσεις σαν αυτές που στιγματίζουν και την εποχή και την επικαιρότητα. Ήταν, συνεπώς, οικονομικοί-παραγωγικοί κι όχι βιολογικοί ή αφηρημένα πατριαρχικοί οι λόγοι αυτής της ανατροπής που επισώρευσε την αφόρητη διπλή καταπίεση της γυναίκας, οικονομικοκοινωνική και φυλετική, ως τα σήμερα. Γι΄ αυτό και η απαλλαγή από τη βαθιά αναχρονιστική αυτή κατάσταση προϋποθέτει ριζικές οικονομικοκοινωνικές ανακατατάξεις και ανατροπές κι όχι κούφιες διακηρύξεις περί ισότητας, σαν αυτές που σωρηδόν έρχονται στο προσκήνιο σήμερα, ακόμα κι από φορείς ή διαπρύσιους κήρυκες πολιτικών αντιλήψεων που όχι απλώς δεν εχθρεύονται, αλλά αναπαράγουν την ανισοτιμία.
Η αναδρομή αυτή στα διδάγματα και τις πρακτικές της περιόδου της μητριαρχίας εκτιμώ πως αποτελεί ένα έναυσμα, ένα κάλεσμα από τη συγγραφέα προς τις γυναίκες, αλλά και προς όλους, να αντιληφθούν ότι δεν είναι φυσικό φαινόμενο η καλλιέργεια στερεοτυπικών αντιλήψεων και καταπιεστικών προτύπων. Η προσφυγή στις προϊστορικές ρίζες, την οποία επιχειρεί η Μάρτιν, νοηματοδοτεί όλη την πραγμάτευση του ζητήματος της έμφυλης βίας, των έμφυλων σχέσεων γενικά, και μαρτυρά ότι οι διακρίσεις αυτές όσο βαθιά ριζωμένες άλλο τόσο αντικοινωνικές και αντιιστορικές συνάμα είναι. Και αδιαπραγμάτευτα απαιτούν ξερίζωμα.
Τέλος, το βιβλίο φρονώ ότι αποτελεί ένα σάλπισμα επαναπροσδιορισμού όχι μόνο των κοινωνικών σχέσεων, αλλά και της ίδιας της σχέσης ανθρώπου και φύσης, αλλά και της αληθινής ταυτότητας του καθενός. Η ιστορία των γυναικών της μητριαρχικής εποχής, η ιστορία της Χρυσηίδας, όπως εύγλωττα διατυπώνεται στη ροή του βιβλίου, είναι η ιστορία κάθε γυναίκας, κάθε ανθρώπου που θέλει να βαδίσει στα χνάρια της αέναης αναζήτησης. Ας αναζητήσουμε κι εμείς αυτό το νόημα περιδιαβαίνοντας τις σελίδες του μυθιστορήματος κι ας τολμήσουμε να πορευτούμε στις ατραπούς αυτές.
Καλή ανάγνωση κι ευχαριστώ για την υπομονή και την προσοχή σας.
Η Κάρεν Μάρτιν αγαπά την Κρήτη και την έχει μελετήσει βαθιά. Με το μυθιστόρημά της, μας προσφέρει μία συναρπαστική βόλτα στην Ιστορία, στην εποχή της Μητριαρχίας στο νησί. Η πρωταγωνίστρια του έργου της, η Χρυσηίδα, ταξιδεύει στην Κρήτη, σε μία πορεία αυτογνωσίας. Εγκλωβίζεται σε μια σπηλιά, κι εκεί, απρόσμενα, θα κάνει ένα μεγάλο ταξίδι στο χρόνο, τότε που λατρευόταν στο νησί η Μεγάλη Μητέρα. Η συγγραφέας, με λογοτεχνική μαεστρία, μας χαρίζει απίστευτες εικόνες και περιγραφές των τελετών και της καθημερινότητας της ζωής χιλιάδες χρόνια πριν. Παράλληλα όμως, η αφήγηση δεν χάνεται στον λαβύρινθο, αλλά βαστά το νήμα που οδηγεί ξανά στο φως… Ένα πραγματικά συναρπαστικό μυθιστόρημα.
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 