Θεοχάρης Φραγκιουδάκης – Χρονοϊστορικός Κατάλογος οικήσεων στο Νομό Χανίων(1030 – 1905)
Αποσπάσματα από την ομιλία του Κ. Φουρναράκη (φιλόλογος, αρχειονόμος Ιστορικού Αρχείου Κρήτης) στην παρουσίαση του βιβλίου
Με χαρά συμμετέχω στην παρουσίαση του βιβλίου του συναδέλφου Θ. Φραγκιουδάκη, γιατί πάνω απ’ όλα με συγκίνησε η αγάπη του για τον τόπο του, την ιδιαίτερη πατρίδα ή την μητρίδα όπως έλεγαν οι αρχαίοι Κρήτες στην οποία μεγαλώνουμε, ζούμε, δημιουργούμε και πεθαίνουμε και στον οποίο τόπο μας ενώνει ένας κοινός πολιτισμός, κοινές εμπειρίες, μνήμες από το παρελθόν, την γλώσσα μας.
Κάθε τοπωνύμιο κρύβει μέσα του μια ολόκληρη ιστορία. Ο Θεοχάρης μας το λέει ποιητικά στο οπισθόφυλλο του βιβλίου: «Άνοιξε την πύλη του χρόνου, κατέβα τα σκαλοπάτια του κι ύστερα ξανά ανέβα. Χίλια χρόνια, χίλιες φορές, χίλια ονόματα. Ο τόπος γίνεται χρόνος. Ο χρόνος γίνεται τόπος. Αν αγαπάς τον τόπο αυτόν θα καταφέρεις εύκολα να τον περιδιαβείς. Αν καταφέρεις δύσκολα να τον περιδιαβείς χωρίς να τον αγαπάς, τότε ίσως και να τον αγαπήσεις».
Από τη νεολιθική εποχή έχουν εντοπίσει αρχαιολόγοι παρουσία ανθρώπων στην Κρήτη οι οποίοι αρχικά κατοικούσαν σε σπήλαια όπως της Αμνησού, του Ακρωτηρίου, των Κεραμειών. Προς το τέλος της νεολιθικής εποχής άρχιζαν να χτίζονται τα πρώτα σπίτια και να συγκροτούνται οι πρώτοι οικισμοί στην Κνωσό, την Φαιστό και αλλού. Το 2.000 περίπου π.χ πάνω στα ερείπια των διαδοχικών νεολιθικών οικισμών χτίζονται τα πρώτα Μινωικά ανάκτορα τα οποία καταστράφηκαν από σεισμούς και έπειτα ανοικοδομήθηκαν λαμπρότερα και σπουδαιότερα. Τα τοπωνύμια που έχουν Μινωίτικη προέλευση έχουν καταλήξεις «σος» και «τος» όπως «Κνωσσός», «Φαιστός», «Μίλατος», «Τύλισος», «Λύττος». Ο Όμηρος αναφέρει ότι η Κρήτη είχε 90 πόλεις. Η Κρήτη είναι γνωστή ως και εκατόπολις Κρήτη.
Ο συγγραφέας του βιβλίου και ερευνητής των τοπωνυμίων καταγράφει σ’ αυτό το βιβλίο, όχι το έτοιμο των τοπωνυμίων (την ετυμολογία τους δηλαδή, την σημασία, την αλήθεια που κρύβουν οι λέξεις) αλλά την ιστορική εξέλιξη των οικήσεων στο νομό Χανίων σ’ ένα χρονικό διάστημα περίπου 900 ετών από το 1030-1905. Ο συγγραφέας αξιοποίησε μια ομάδα πηγών οι οποίες γράφτηκαν στα χρόνια της Ενετοκρατίας. Στοιχεία αντλεί ο συγγραφέας από τις πηγές της Οθωμανικής περιόδου καταχωρημένες τόσο στην ηλεκτρονική πλατφόρμα του Ινστιτούτου έρευνας και τεχνολογίας Κρήτης όσο και από τον χάρτη του Κορονέλλι που δημοσιεύτηκε στη Βενετία μετά την κατάκτηση της Κρήτης απ’ τους Τούρκους. Σημαντικά στοιχεία παρέχει και η Οθωμανική απογραφή του 1881 που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Κρήτη της Τουρκικής διοικήσεως.
Η καταγραφή στον Χρονοϊστορικό κατάλογο ολοκληρώνεται με την πρώτη απογραφή του πληθυσμού της Κρήτης του 1900 (υπάρχει και δεύτερη του 1911) και την αρχαιολογική καταγραφή του Τζουζέπε Γκερόλα που έγινε το 1905. Σπουδαίος αρχαιολόγος ο Ιταλός Γκερόλα, έρχεται στην Κρήτη, καταγράφει όλα τα Ενετικά μνημεία και που βρίσκεται το κάθε ένα. Εκτός από τις βασικές πηγές για την χρονολόγηση των τοπωνυμίων ο μελετητής χρησιμοποιεί και πολλές άλλες πηγές οι οποίες αναφέρονται στην βιβλιογραφία του. Τα τοπωνύμια της Κρήτης καλύπτουν όλες τις χρονικές περιόδους της ιστορίας μας. Έτσι μπορούμε να βρούμε προ ελληνικά ή καλύτερα πρωτοελληνικά τοπωνύμια όπως οι λέξεις «Κάντανος», «Κνωσσός», άλλα που είναι καθαρώς ελληνικά (δηλαδή των ιστορικών χρόνων) όπως η «Πολυρρήνια» που ξέρουμε ότι έχει αποικηθεί από τους Δωριείς που κατέβηκαν από την Πελοπόννησο.
Η Πολυρρήνια το 1030 περίπου μέχρι το 1905 ονομάζεται «Παλιόκαστρο». Λέγεται ακόμα Παλιόκαστρο. Το πάνω και το κάτω Παλιόκαστρο. Θεωρώ ότι τα Τεμένια Σελίνου είναι και αυτό ελληνική λέξη απ’ το Τέμενος, η Ρόκα από την Ροκαία Άρτεμις. Μπορούμε επίσης να βρούμε και λίγα που παραπέμπουν στην Αραβική κατοχή της Κρήτης όπως «Σαρακίνα» και «Ατσιπόπουλον» στο Ρέθυμνο και άλλα που δηλώνουν την παρουσία του Βυζαντίου όπως η Επισκοπή Αγυιάς Κισάμου αλλά και η λέξη Αγυιά είναι από το Άγιος.
Η Αγία Επισκοπή είναι καθαρά βυζαντινό. Είναι κάποια τοπωνύμια που είναι δύσκολο να ετυμολογηθούνε είναι και κάποια άλλα που δεν χωράει αμφιβολία. Η Αγυιά είναι Βυζαντινό καθαρά και δηλώνει Επισκοπή. Έχουμε δύο Επισκοπές. Την Επισκοπή Κισσάμου και την Επισκοπή Αγυιάς. Και τα δύο είχαν ιδρυθεί τα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού στην Κρήτη. Τα τοπωνύμια από την εποχή της ενετοκρατίας είναι πάρα πολλά. Αναφέρω μερικά: Καλλεριανά (το επίθετο παραπέμπει στην ισχυρή οικογένεια των Καλλέργηδων), Καστέλι (έχουμε πολλά Καστέλια στην Κρήτη), Μινωθιανά (προέρχεται απ’ την οικογένεια Μινώτων), Καλουδιανά (Καλούδης). Από τον κατάλογο συνάγεται ότι μερικά τοπωνύμια ειπώθηκαν για πρώτη φορά στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Αναφέρω μερικά: τα μπεϊλίτικα (είναι στο Σέλινο), Αμουσκλιανά, Σαρατσιανά, (είναι κι αυτά του Κακοδικίου) Μπαμπαλί (στον Αποκόρωνα) και Χασανιανά (στο Σέλινο).
Χασάν, Σαράτσης, Μπαμπαλής, Αμούσκλης ήτανε Φαιουδάρχες Τούρκοι. Είχαν αντικαταστήσει τους Ενετούς και τους Κρητενετούς Φαιουδάρχες. Αυτό φανερώνει ότι σ’ αυτούς τους οικισμούς κατοικούσαν πλούσιοι Τούρκοι γαιοκτήμονες.
Ο χρονοϊστορικός κατάλογος ξεκαθαρίζει επίσης ότι πολλά χωριά τα οποία θεωρούμε ότι κατοικήθηκαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας λόγω του υπερέχοντος τουρκικού στοιχείου την περίοδο εκείνη όπως η Κάϊνα, ο Σάτσαλος, εμφανίζονται στις πηγές ήδη από την Ενετοκρατία που σημαίνει ότι οι κάτοικοι τους εξισλαμίστηκαν. Μία άλλη ομάδα είναι τα τοπωνύμια του χρονοϊστορικού καταλόγου είναι όσα εμφανίζονται στις απογραφές και σε άλλες πηγές από τα τέλη του 19ου– αρχές 20ου αιώνα. Ένα τέτοιο παράδειγμα το εύρος του οικονομικά αλλά και πληθυσμιακά Πλατάνου Κισσάμου. Χωριό με πολλούς νέους, έχοντας οικονομική ανάπτυξη λόγω των πρώιμων κηπευτικών και του τουρισμού. Μέχρι τις απογραφές του 20ου αιώνα δεν υπάρχει αυτό το τοπωνύμιο αντίθετα καταγράφονται άλλοι οικισμοί της περιοχής όπως οι Άγιοι Πάντες, οι Βρύσες, το Καβούσι. Έχει διαπιστωθεί ότι ο νομός Χανίων έχει τους περισσότερους οικισμούς- χωριά στην Κρήτη. 486 χωριά έχει ο νομός Χανίων ενώ ο νομός Ηρακλείου που είναι διπλάσιος σε πληθυσμό έχει 433 χωριά.
Δείτε εδώ για παραγγελίες του βιβλίου
Η παρούσα μελέτη αποτελεί παραπλήρωμα του βιβλίου «ΑΝΘΡΩΠΟ-ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΧΑΝΙΩΝ», καθώς δεν συμπληρώνει απλώς κενά και δεν διορθώνει μόνο κάποιες αβλεψίες, αλλά, κυρίως, έρχεται να φωτίσει τη χρονολογική (όχι πια την ετυμολογική) όψη του ζητήματος των οικήσεων στο δυτικότερο γεωγραφικό διαμέρισμα της Κρήτης. Έτσι, ο ενδιαφερόμενος αποκτά μια αρκετά σαφή εικόνα της ιστορικής πορείας των οικισμών ή άλλων τύπων ανθρώπινης εγκατάστασης (κάστρα, μετόχια, μοναστήρια, συνοικίες κ.λπ.) μέσα στον χρόνο, πάνω σε μια διαδρομή εννέα περίπου αιώνων. Ο παρών κατάλογος στηρίζεται μόνο σε γραπτές πηγές και συνοδεύεται από σχετική βιβλιογραφία. Το βάρος πέφτει στα έγγραφα, ενώ οι επιγραφές παρατίθενται με επιφύλαξη˙ μία χρονολογία σε έναν ναό π.χ. δεν δηλώνει κατ’ ανάγκην και ύπαρξη οίκησης. Γίνεται προσπάθεια να φανεί, στις υποσημειώσεις, η ιστορική πορεία και των γραπτών αναφορών (όχι μόνο των οικήσεων), αφού, συχνά, από το σήμερα και μέχρι την πρωτογενή εγγραφή μεσολαβούν πολλοί μελετητές, των οποίων η μνεία αποτελεί υποχρέωση για κάθε νεότερο… (Από την Εισαγωγή του βιβλίου).
Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ραδάμανθυς
Με σπάνια ντοκουμέντα του μακαριστού Ειρηναίου Γαλανάκη
Επιλεγόμενα, ανθολόγηση, φωτογραφίες και σχολιασμός κειμένων:
Σταμάτης Α. Αποστολάκης, δάσκαλος-λαογράφος
Επιμέλεια έκδοσης: Χρήστος Τσαντής
Με την υποστήριξη της οικογένειας Γαλανάκη
Διαβάστε περισσότερα: https://ekdoseis-radamanthys.webnode.gr/products/eirinaios-galanakis-epanastasi-ton-syneidiseon/
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 