Μισέλ Φουκώ «Η ιστορία της τρέλας»:
Στα 1532, η Βουλή του Παρισιού είχε αποφασίσει να συλλαμβάνονται οι ζητιάνοι και να υποχρεώνονται να δουλέψουν στους υπονόμους της πόλης, δεμένοι ανά δύο με αλυσίδες…
Όταν ο Ερρίκος ο Δ´ πολιορκεί το Παρίσι, η πόλη, που έχει τουλάχιστον 100.000 κατοίκους, διαθέτει πάνω από 30.000 ζητιάνους. Στις αρχές του 18ου αιώνα οργανώνεται μια οικονομική επιχείρηση: αποφασίζουν να εξαλείψουν με τη βία όλους τους άνεργους που δεν κατάφεραν να βρουν μια θέση στην κοινωνία. Με μια απόφαση της, στα 1606, η Βουλή αποφασίζει να μαστιγώνονται δημόσια οι ζητιάνοι του Παρισιού, να τους σημαδεύουν στον ώμο, να τους ξυρίζουν το κεφάλι κι έπειτα να τους διώχνουν από την πόλη. Τέλος για να μη μπορούν να επιστρέψουν, μια νέα διαταγή του 1607 τοποθετεί σώμα στρατιωτών στις πύλες της πόλης, που εμποδίζουν την είσοδο στους ζητιάνους.
Ο Τριακονταετής πόλεμος εξαφανίζει τα αποτελέσματα της οικονομικής Αναγέννησης. Τα προβλήματα της ζητιανιάς και της ανεργίας οξύνονται πάλι. Μέχρι τα μισά του αιώνα, η σταθερή αύξηση των φόρων πιέζει τις βιοτεχνίες και αυξάνει την ανεργία. Τότε ακριβώς έχουμε το ξεσήκωμα στο Παρίσι (1621), στη Λυών (1652), στη Ρουέν (1639).
Την ίδια εποχή ο εργατικός κόσμος αποδιοργανώνεται από την εμφάνιση νέων οικονομικών δομών. Όσο αναπτύσσονται οι μεγάλες βιοτεχνίες, τόσο οι συντεχνίες χάνουν τη δύναμη και τα δικαιώματά τους, οι «Γενικοί κανονισμοί» απαγορεύουν κάθε συνέλευση εργατών, κάθε ένωση, κάθε «συνεταιρισμό».
Ωστόσο σ’ αρκετά επαγγέλματα, οι συντεχνίες ξαναϊδρύονται. Τις καταδιώκουν, αλλά φαίνεται ότι οι Βουλές σ’ αυτό το σημείο είναι κάπως χλιαρές. Στην Νορμανδία αίφνης, η Βουλή αποφεύγει να δικάσει τους στασιαστές της Ρουέν, δηλώνοντας αναρμοδιότητα. Σίγουρα γι’ αυτό το λόγο επεμβαίνει τότε η εκκλησία και καταδικάζει τους στασιαστές σαν μάγους, παρομοιάζοντας τις κρυφές συγκεντρώσεις τους με τις πρακτικές της μαγείας…
Το διάταγμα του 1656 διαβάστηκε και διακηρύχτηκε στους δρόμους. Παράγραφος 9: «Απαγορεύουμε αυστηρά σε όλα τα πρόσωπα όλων των φύλων και ηλικιών, όποια κι αν είναι η καταγωγή κι η ιδιότητά τους και σ’ όποια κατάσταση κι αν βρίσκονται, υγιή ή ανάπηρα, ασθενή ή αναρρωνύοντα, ιάσιμα ή ανίατα, να ζητιανεύουν στην πόλη και στα περίχωρα του Παρισιού, στις εκκλησίες ή στις πόρτες των εκκλησιών, στις πόρτες των σπιτιών ή στους δρόμους ή σε οποιοδήποτε δημόσιο χώρο, κρυφά ή φανερά, μέρα ή νύχτα…, με ποινή μαστιγώματος για όποιον συλλαμβάνεται για πρώτη φορά, και κάτεργου για τη δεύτερη».
Σ’ ολόκληρη την Ευρώπη η εγκάθειρξη έχει παντού το ίδιο νόημα, τουλάχιστον στην αρχή. Αποτελεί μία από τις απαντήσεις που έδωσε ο 17ος αιώνας στη οικονομική κρίση, που προβάλλει τότε σ’ ολόκληρο το δυτικό κόσμο: πτώση των μισθών, ανεργία, εξαφάνιση ρευστού χρήματος, όλο αυτό το σύνολο γεγονότων πιθανόν να οφείλεται σε μια κρίση της ισπανικής οικονομίας. Ακόμη κι η Αγγλία που εξαρτάται λιγότερο απ’ όλες τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες απ’ το σύστημα, πρέπει να επιλύσει παρόμοια προβλήματα…
Το 1622 εμφανίζεται το φυλλάδιο Grevious groan for the poor, που αποδίδουν στον Dekker και που υπογραμμίζει τον κίνδυνο και καταγγέλλει τη γενική αδιαφορία: «Μόλο που ο αριθμός των φτωχών αυξάνει καθημερινά, τα πάντα γυρίζουν στο χειρότερο και τίποτε δεν συντρέχει στη ανακούφισή τους…, πολλές ενορίες σπρώχνουν τους φτωχούς κι άνεργους αλλά υγιείς ενορίτες τους στη ζητιανιά, στο σούφρωμα και στην κλεψιά για να ζήσουν, και το κακό αυτό μολύνει όλη τη χώρα».
Ο φόβος είναι να μη την πνίξει κι αφού δεν γίνεται να περάσουν από τη μια χώρα στην άλλη, όπως συμβαίνει στην Ηπειρωτική Ευρώπη, προτείνεται μία άλλη λύση, «να τους εξορίσουν και να τους μεταφέρουν στις Ανατολικές και Δυτικές Ινδίες».
Το 1630 ο βασιλιάς δημοσιεύει μια σειρά από κανόνες και διατάγματα όπου και συνίσταται ιδιαίτερα η καταδίωξη των αγυρτών και ζητιάνων καθώς κι όλων εκείνων «που ζούνε άεργοι κι αρνούνται να δουλέψουν για λογικά μεροκάματα, ή σπαταλάνε ότι έχουν στις ταβέρνες»…
Για μεγάλο διάστημα τα αναμορφωτήρια ή οι χώροι του Γενικού Νοσοκομείου θα χρησιμέψουν για μαντρί των ανέργων, των άεργων, των ζητιάνων. Κάθε φορά που θα δημιουργείται μία κρίση κι ο αριθμός των φτωχών υψώνεται κατακόρυφα, τα ιδρύματα εγκάθειρξης ξαναπαίρνουν έστω παροδικά, την πρώτη τους οικονομική σημασία… σε εποχές όμως που δεν υπάρχει κρίση οικονομική, η εγκάθειρξη αποκτά άλλο νόημα. Η καταπιεστική της λειτουργία αποκτά τότε μια άλλη χρησιμότητα. Εδώ το πρόβλημα πια δεν είναι να κλειστούν οι άνεργοι, αλλά να βάλουμε τους ακαμάτες να δουλέψουν… Η εναλλακτική λύση είναι προφανής: σ’ εποχές πλήρους απασχόλησης και υψηλών ημερομισθίων, διάθεση φτηνής χειρονακτικής εργασίας. Σε περιόδους ανεργίας, απορρόφηση των ανέργων και προστασία της κοινωνίας από ταραχές και ξεσηκωμούς.
Ας μη λησμονάμε ότι οι πρώτοι οίκοι εγκάθειρξης εμφανίστηκαν στην Αγγλία στις πιο βιομηχανοποιημένες περιοχές της χώρας. Το πρώτο «Γενικό Νοσοκομείο» είχε ανοίξει στη Λυών 40 χρόνια πριν από το αντίστοιχό του στο Παρίσι, κι ότι πρώτη από τις γερμανικές πόλεις που απέκτησε το δικό της, το 1620, ήταν το Αμβούργο. Ο κανονισμός του, που δημοσιεύτηκε το 1622, είναι σαφέστατος. Οι εγκάθειρκτοι οφείλουν ανεξαίρετα να δουλεύουν. Η αξία του έργου τους υπολογίζεται με ακρίβεια και τους δίνουν για αμοιβή το ένα τέταρτο. Γιατί η δουλειά δεν πρέπει να είναι μόνο μία απασχόληση, πρέπει να είναι και παραγωγική…
Η κλασική εποχή χρησιμοποίησε την εγκάθειρξη με τρόπο διφορούμενο και για να την βάλει να παίξει ρόλο διπλό: να καταστείλει την ανεργία, ή τουλάχιστον να της εξαλείψει τα πιο φανερά κοινωνικά συμπτώματα, και να ελέγξει τις τιμές όταν ανέβαιναν πολύ, δρώντας μέσα σε περιθώρια εναλλακτικών λύσεων στη αγορά της εργασίας και στις τιμές παραγωγής…
Τα παλιά λατρευτικά έθιμα της αποδιοπομπής ξαναγεννήθηκαν μα, αυτή τη φορά, στον κόσμο της παραγωγής και του εμπορίου. Κι ακριβώς εδώ, στο χώρο αυτό της καταραμένης αεργίας, χώρο επινόηση μιας κοινωνίας που το νόμο της εργασίας τον αντιμετώπισε σαν μια ηθική διάσταση, θα εμφανιστεί η τρέλα και θα εγκατασταθεί… Ο 19ος αιώνας θα δεχτεί, και μάλιστα θ’ απαιτήσει, να μεταβιβαστούν αποκλειστικά στους τρελούς οι ίδιοι χώροι όπου, πριν από εκατόν πενήντα χρόνια θέλησαν να μαντρώσουν τους εξαθλιωμένους, τους απόκληρους, τους άνεργους…
Είναι η στιγμή που η τρέλα κάνει την εμφάνισή της στον κοινωνικό ορίζοντα της φτώχειας, της ανικανότητας για εργασία, της απροσαρμοστικότητας…
Καρλ Μαρξ «Το Κεφάλαιο, Τόμος Πρώτος»:
Όσοι διώχθηκαν με τη διάλυση των φεουδαρχικών ακολουθιών και με τη βίαιη, απότομη απαλλοτρίωση της γης τους, το προγραμμένο αυτό προλεταριάτο σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσε να απορροφηθεί από τη γεννώμενη μανυφακτούρα τόσο γρήγορα, όσο γρήγορα δημιουργήθηκε. Από την άλλη μεριά, οι απότομα εκσφενδονισμένοι από τη συνηθισμένη τροχιά της ζωής τους άνθρωποι δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν εξίσου απότομα στη πειθαρχία της νέας κατάστασής τους. Μετατράπηκαν μαζικά σε διακονιάρηδες, ληστές, αλήτες, εν μέρει από κλίση και στις περισσότερες περιπτώσεις από την ανάγκη των πραγμάτων. Για αυτό στα τέλη του 15ου αιώνα και στη διάρκεια όλου του 16ου, σε όλες τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης εκδίδονται αιματηροί νόμοι ενάντια στην αλητεία. Οι πατέρες της σημερινής εργατικής τάξης ήταν οι πρώτοι που τιμωρήθηκαν, γιατί τους μετέτρεψαν με τη βία σε αλήτες και πάουπερ. Η νομοθεσία τους μεταχειρίζονταν σαν «εθελοντές» εγκληματίες, ξεκινώντας από τη προϋπόθεση πως εξαρτιόταν από την καλή τους θέληση να εξακολουθούν να ζουν στις παλιές συνθήκες που δεν υπήρχαν πια.
Η νομοθεσία αυτή άρχισε από την Αγγλία επί Ερρίκου Ζ´.
Ερρίκος Η´ 1530: Στους γέρους και ανίκανους για εργασία ζητιάνους δίνεται άδεια επαιτείας. Αντίθετα, οι σωματικά γεροί αλήτες μαστιγώνονται και φυλακίζονται. Σύμφωνα με το νόμο τους δένουν πίσω από ένα κάρο και τους μαστιγώνουν ως που να τρέξει αίμα από το κορμί τους, έπειτα τους βάζουν κι ορκίζονται πως θα επιστρέψουν στο τόπο που γεννήθηκαν ή εκεί όπου κατοικούσαν τα τελευταία τρία χρόνια για «να δουλέψουν»… Όταν συλληφθεί κανείς για δεύτερη φορά να αλητεύει, το μαστίγωμα επαναλαμβάνεται και του κόβουν το μισό αυτί. Σε περίπτωση όμως νέας υποτροπής χαρακτηρίζεται μεγάλος εγκληματίας και εχθρός της κοινωνίας και εκτελείται.
Ερρίκος Στ´: … Αν κάποιος αρνείται να εργαστεί, πρέπει να δίνεται σκλάβος στο πρόσωπο που τον κατήγγειλε σαν αργόσχολο… Ο αφέντης έχει το δικαίωμα να τον βάζει να κάνει οποιαδήποτε εργασία, όσο αηδιαστική κι αν είναι, μαστιγώνοντας κι αλυσοδένοντας τον. Αν ο σκλάβος λείψει 15 μέρες, πρέπει να καταδικαστεί σε ισόβια σκλαβιά και με πυρακτωμένο σίδερο να χαραχτεί στο μέτωπό του ή στο μάγουλο το γράμμα «S» (το αρχικό γράμμα της αγγλικής λέξης που σημαίνει σκλάβος), αν φύγει για τρίτη φορά εκτελείται σαν ένοχος εσχάτης προδοσίας. Ο αφέντης του μπορεί να τον πουλήσει, να τον κληροδοτήσει και να τον εκμισθώνει σα δούλο, απαράλλακτα όπως και κάθε άλλο κινητό αγαθό ή ζώο. Οι σκλάβοι επίσης εκτελούνται, αν επιχειρήσουν κάτι ενάντια στον αφέντη τους…
Νόμος της Ελισάβετ, 1572: οι ζητιάνοι που δεν έχουν άδεια επαιτείας και είναι πάνω από 14 χρονών μαστιγώνονται σκληρά και καυτηριάζονται στο αριστερό αφτί… Σε περίπτωση υποτροπής εκτελούνται… παρόμοιες διατάξεις περιέχει ο νόμος 18, κεφ. 13 της Ελισάβετ και ο νόμος του 1597.
Ιάκωβος Α´: Ένας άνθρωπος που περιπλανιέται και ζητιανεύει θεωρείται αλήτης και μπαγαπόντης. Οι ειρηνοδίκες είναι εξουσιοδοτημένοι να διατάζουν τη δημόσια μαστίγωσή του και να τον κλείνουν στη φυλακή 6 μήνες την πρώτη φορά και δύο χρόνια σε περίπτωση επανάληψης. Τους αδιόρθωτους και επικίνδυνους αλήτες πρέπει να τους χαράζουν με καυτό σίδερο το γράμμα R στον αριστερό ώμο και να τους στέλνουν σε καταναγκαστικά έργα, κι αν τους ξαναπιάσουν επ’ αυτοφώρω να ζητιανεύουν να τους εκτελούν χωρίς οίκτο…
Οι διατάξεις αυτών των νόμων ίσχυαν μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα…
Παρόμοιοι νόμοι υπήρχαν και στη Γαλλία…
Έτσι ο αγροτικός πληθυσμός, που με τη βία τον απαλλοτρίωσαν, τον κυνήγησαν και τον μετέτρεψαν σε αλήτες, υποτάχθηκε με τερατώδικους τρομοκρατικούς νόμους, με μαστιγώσεις, με στιγματισμούς και με βασανιστήρια σε μια πειθαρχία τέτοια που απαιτεί το σύστημα της μισθωτής εργασίας…
Το φεουδαρχικό καθεστώς στο χωριό και το συντεχνιακό στις πόλεις εμπόδιζαν το χρηματικό κεφάλαιο που σχηματίστηκε με την τοκογλυφία και με το εμπόριο να μετατραπεί σε βιομηχανικό κεφάλαιο…
Η καινούργια μανυφακτούρα ιδρύθηκε σε παραθαλάσσια λιμάνια εξαγωγής ή σε ορισμένα σημεία της υπαίθρου που βρίσκονταν έξω από τον έλεγχο των παλιών πόλεων και του συντεχνιακού καθεστώτος τους…
Η ανακάλυψη των χρυσοφόρων και ασημοφόρων περιοχών στην Αμερική, η εξόντωση, το σκλάβωμα και το παράχωμα του ιθαγενούς πληθυσμού στα μεταλλεία, η έναρξη της κατάκτησης και της λεηλασίας των Ανατολικών Ινδιών, η μετατροπή της Αφρικής σε περιφραγμένη περιοχή κυνηγιού μαύρων για το δουλεμπόριο-χαρακτηρίζουν τη χαραυγή της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Αυτά τα ειδυλλιακά προτσές είναι κύρια στοιχεία της πρωταρχικής συσσώρευσης. Ακολουθεί κατά πόδας ο εμπορικός πόλεμος των ευρωπαϊκών εθνών με θέατρο την υδρόγειο. Ο πόλεμος αυτός αρχίζει με την αποσκίρτηση των Κάτω Χωρών από την Ισπανία, παίρνει γιγάντιες διαστάσεις με τον αντιγιακωμπίνικο πόλεμο της Αγγλίας, συνεχίζεται με τέτοιες πειρατικές εκστρατείες, όπως ο πόλεμος του όπιου ενάντια στην Κίνα κ. ο. κ.
Μισέλ Φουκώ «Η Ιστορία της Τρέλας»
Στις πρωταρχικές μορφές της η εγκάθειρξη λειτούργησε σαν ένας κοινωνικός μηχανισμός, κι ο μηχανισμός αυτός έδρασε πάνω σε μια πολύ πλατιά επιφάνεια, αφού ξεκινούσε από τους στοιχειώδεις εμπορικούς διακανονισμούς κι έφτανε μέχρι το μεγάλο αστικό όνειρο μιας πολιτείας…
Ξαναγράφοντας την ιστορία της διαδικασίας αυτής της εξορίας, είναι σα να επιχειρούμε να μελετήσουμε την αρχαιολογία μιας αλλοτρίωσης…
Μισέλ Φουκώ, «Η Ιστορία της Τρέλας», εκδόσεις Ηριδανός. Μετάφραση από τα γαλλικά: Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου.
Καρλ Μαρξ «Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Τόμος Πρώτος, Βιβλίο Ι, Το προτσές παραγωγής του Κεφαλαίου». Μετάφραση Παναγιώτης Μαυρομμάτης. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.
Επιμέλεια Χρήστος Τσαντής
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 