Η φιλόλογος Άννα Λαμπαρδάκη μίλησε στην παρουσίαση του βιβλίου που έγινε στις 19/9/2022 στο Porto Veneziano Hotel, στα Χανιά
Ο Θεοχάρης Φραγκιουδάκης, αγαπά και μελετά την κρητική ποιητική παράδοση με το πάθος αλλά και τη γνώση που αντλεί από δύο ισχυρά εφόδια-ερείσματα: από τη βιωματική του σχέση με αυτήν την παράδοση αλλά και από τη φιλολογική του παιδεία. Γι’ αυτό και επιθυμεί να διασώσει, όπως ο ίδιος έχει πει, έναν κόσμο του παρελθόντος στο νησί μας που είχε στενή σχέση με τον λόγο, και μέσα από τον 15σύλλαβο σε καθημερινή βάση εκφραζόταν, δημιουργούσε, αντλούσε χαρά και δύναμη, επικοινωνούσε και διαμόρφωνε αυτοσυνειδησία. Έτσι, με το βιβλίο που φέρει τον τίτλο “Κρητική Ποιητικότητα χθες και σήμερα” και εκδόθηκε πρόσφατα στην πόλη μας από τον Χρήστο Τσαντή και τις εκδόσεις Ραδάμανθυς και παρουσιάζεται σήμερα, διασώζει, ερευνά και επιμελείται 4 χειρόγραφα κείμενα που διαθέτουν όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, συνομιλεί εν συνεχεία μαζί τους, και παραδίδει τον καρπό αυτής της προσπάθειας στον σημερινό και μελλοντικό αναγνώστη.
Ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου θέτει τις αναγκαίες οριοθετήσεις σε σχέση με το περιεχόμενό του. Η πρώτη σημαντική οριοθέτηση επιχειρείται με την επιλογή του όρου “ποιητικότητα” έναντι του όρου “ποίηση”. Και, όπως διασαφηνίζεται στην εισαγωγή του βιβλίου, ως ποιητικότητα εννοείται η διάθεση για έμμετρη έκφραση, άρα διάθεση ποιητική που πλαισιώνει και εμποτίζει κάθε πλευρά του κρητικού βίου, χωρίς κατ ̓ ανάγκην το αποτέλεσμα να πληροί πάντοτε τις προϋποθέσεις εκείνες που θα το ενέτασσαν στον χώρο της ποίησης. Ένα απλό στιχούργημα, ένα δίστιχο, μια έμμετρη αφήγηση, ένα τραγούδι, είναι εκφράσεις ποιητικότητας αλλά όχι κατ ̓ ανάγκην ποίησης, υπονοεί ο κ. Φραγκιουδάκης. Έτσι προβαίνει στην παρούσα έκδοση με πρόθεση όχι πρωτίστως αξιολογική αλλά κυρίως υποστηρικτική ποιητικών μορφών έκφρασης που χαρακτηρίζονται από αυθεντικότητα, λαϊκότητα και απειλούνται από το εμπορικό και αλλοτριωτικό πνεύμα της εποχής μας.
Ως προς το χώρο η γεωγραφική οριοθέτηση στον τίτλο είναι σαφής, η δε οριοθέτηση του χρόνου σε χθες και σήμερα ορίζει και τη δομή του βιβλίου το οποίο χωρίζεται σε δύο μέρη: στο 1ο μέρος που εμπεριέχει τα 4 έμμετρα κείμενα-ντοκουμέντα που διατρέχουν τον 20ό αιώνα, και στο 2ο μέρος όπου ο γράφων καταθέτει την εκδοχή της προσωπικής του ποιητικής διάθεσης και έκφρασης μέσα από τις δικές του μαντινάδες.
Το πρώτο κείμενο-ντοκουμέντο που εμπεριέχεται στην 1η και εκτενέστερη όλων ενότητα του Α΄ μέρους του βιβλίου, με τον γενικό τίτλο “Το χειρόγραφο σημειωματάριο του 1900”, αντλήθηκε από ένα χειρόγραφο σημειωματάριο ενός αποφυλακισμένου, έκτασης 108 σελίδων. Το περιεχόμενο των σελίδων αυτών μετέφερε ο κ. Φραγκιουδάκης με απόλυτη ακρίβεια στην συγκεκριμένη έκδοση, με παράλληλη καταγραφή της αρχικής τους σελιδοποίησης και αρίθμησης χωρίς την παραμικρή παράλειψη και αποδίδοντας ο ίδιος διακριτούς εύστοχους τίτλους.
Πρόκειται για ένα ανθολόγιο κρητικών τραγουδιών και μαντινάδων γνωστών και άγνωστων, δικών του ή άλλων, των τελών του 19ου αιώνα, καθαρογραμμένων και με καλλιγραφικό χαρακτήρα αλλά υποτυπώδη ορθογραφία, το οποίο ο πρώην κατάδικος παραδίδει σε οικογένεια του ίδιου χωριού, άγνωστο γιατί, στις αρχές του 1900.
Στο σύνολο των τραγουδιών και μαντινάδων ο στίχος είναι ο ιαμβικός 15συλλαβος, το κρητικό ιδίωμα είναι κυρίαρχο, και θεματικά αγκαλιάζουν το σύνολο των εμπειριών και των ανησυχιών, προσωπικών και συλλογικών των Κρητών της εποχής. Πολλά μάλιστα από τα τραγούδια, πέραν της σημασίας τους για την διατήρηση της συλλογικής ιστορικής μνήμης, λειτουργούν ως χρήσιμες ιστορικές πηγές, αφού απηχούν τον τρόπο με τον οποίο σημαντικά ιστορικά γεγονότα επηρέασαν ή και καθόρισαν τη ζωή των απλών ανθρώπων.
Πιο συγκεκριμένα το σημειωματάριο αυτό περιλαμβάνει τα εξής τραγούδια, συχνά ανολοκλήρωτα ή με ελλείψεις λόγω φθορών του χειρογράφου: αρχικά μικρό απόσπασμα από τραγούδι με θέμα την αναγνώριση από μια νέα γυναίκα του θανόντος αγαπημένου της και μικρό αριθμό στίχων από τραγούδι των εβλιγάδων, δηλ των μουσουλμάνων της Κρήτης προς τον σουλτάνο. Στη συνέχεια ένα τραγούδι με θέμα τον ξεσκλαβωμό της Κρήτης, την σωτήρια παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης και τον διορισμό του Γεωργίου του “πρίντσιπα” ως αρμοστή. Ακολούθως δύο άλλα τραγούδια στα οποία εκφράζεται η δυσφορία για τον “άδικο” τρόπο με τον οποίο ασκήθηκε η εξουσία από τον “Ηγεμόνα”, όπως αποκαλείται εδώ ο πρίγκιπας Γεώργιος, εις βάρος των κατοίκων της κρητικής ενδοχώρας, οι οποίοι βρίσκονται έρμαια οικονομικής αφαίμαξης. Ακόμη καταγράφεται ένα τραγούδι στο οποίο θέμα είναι η υποθετική περίπτωση της ασθένειας και του θανάτου ενός ερωτευμένου με απεύθυνση προς το αγαπημένο του πρόσωπο, και ένα άλλο στο οποίο αποτυπώνεται ο τρόπος με το οποίο ένα ζευγάρι ερωτευμένων κατέληξε στον επιθυμητό γάμο με την ευχή των γονέων τους. Ακολουθεί ο θρήνος για τους Λαρεντζάκη και Παπαδάκη που απαγχονίστηκαν το 1894 από τους Τούρκους, κατηγορούμενοι για τον φόνο ενός τούρκου κτηματία, θρήνος για τον οποίο θα γίνει αναφορά και σε επόμενο σημείο της εισήγησης. Ακολουθούν τραγούδι για τον γαλλοπρωσικό πόλεμο του 1870-71, ένα άλλο για τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1873, ένα τραγούδι ερωτικής πίστης, το τραγούδι του Λιάπη, κι ένα άλλο που αναφέρεται στην άφιξη του ελληνικού στρατού στην Κρήτη. Ακόμη το τραγούδι που αναφέρεται στην σφαγή στα Χανιά του 1896 ως συνέπεια του συμβάντος με τον Γιώργο Κοτζάμπαση, ένα άλλο που αποτυπώνει τη ζωή του ναυτικού, το ριζίτικο της Μαρούλας και άλλα τραγούδια περιορισμένης έκτασης που αποτυπώνουν αντίστοιχα τον καημό της ξενιτιάς, την ομορφιά του περιβολιού και τη δύναμη του ανέμου. Τέλος μετά τον ύμνο της Σημαίας ακολουθεί κατάλογος με τις ημερομηνίες της εορτής του Πάσχα από το 1902-1916.
Ανάμεσα στα τραγούδια συχνά παρεμβάλλονται μαντινάδες με θέμα κυρίως την αγάπη και τον έρωτα, τα βάσανα της φυλακής – πιθανόν βιωματικές-, το πάθος και τον θάνατο. Οι μαντινάδες έχουν καταγραφεί είτε ως αυτόνομα δίστιχα είτε συγκροτώντας ενότητες με νοηματική αυτοτέλεια, δηλαδή τραγούδια.
Η 2η πηγή έμμετρης έκφρασης που είχε στη διάθεσή του ο κ. Φραγκιουδάκης είναι 4 φύλλα αλληλογραφίας στα οποία μια έφηβη ακροάτρια καταγράφει τον θρήνο για τους Λαρεντζάκη και Παπαδάκη, όπως άκουσε να τον τραγουδά κατά τη δεκαετία του 1960 μια ηλικιωμένη σε χωριό του νομού Χανίων κρατώντας στα χέρια τη συλλογή κρητικών τραγουδιών του Αριστείδη Κριάρη, πληροφορία που επίσης καταγράφει η συγκεκριμένη ακροάτρια. Πρόκειται για το ίδιο κείμενο που περιλαμβάνεται στο χειρόγραφο σημειωματάριο του 1900 και συγκεκριμένα στις σελίδες 53-59.
Η αντιπαραβολή όμως των δύο χειρογράφων μεταξύ τους αλλά και με το βιβλίο “έκδοση κρητικών τραγουδιών του Κριάρη” οδήγησε τον κ. Φραγκιουδάκη σε πολύτιμα συμπεράσματα. Έτσι, αν και ο θρήνος δεν επαναλαμβάνεται, αφού υπάρχει ήδη στην πρώτη ενότητα, τα συμπεράσματα αυτά καθώς και οι τυχόν διαφορές που εντοπίστηκαν καταγράφονται κάτω από το αρχικό κείμενο με μορφή υπομνηματικών σχολίων-σημειώσεων και είναι στη διάθεση του αναγνώστη ώστε κρίνοντας και συγκρίνοντας να οδηγηθεί στα δικά του συμπεράσματα.
Το 3ο χειρόγραφο, από όπου αντλήθηκαν οι μαντινάδες που ακολουθούν με γενικό τίτλο “Το γράμμα του στρατιώτη (1965)” είναι μια επιστολή Κρητών φαντάρων που υπηρέτησαν τη θητεία τους στο Πολύκαστρο Κιλκίς στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Περιλαμβάνει μαντινάδες τις οποίες κατασκεύαζαν ως έμμετρες αφηγήσεις των εμπειριών τους, τις κατέγραφαν προκειμένου να τις διασώσουν και συχνά εν συνεχεία τις έστελναν μέσω της αλληλογραφίας στην Κρήτη στους δικούς τους. Παρά το γεγονός ότι η απομάκρυνση από τον γεωγραφικό χώρο της Κρήτης αντικατοπτρίζεται στην περιορισμένη χρήση του κρητικού ιδιώματος, είναι φανερή στις μαντινάδες των συγκεκριμένων νέων η ανάγκη έμμετρης έκφρασης και επικοινωνίας των οδυνηρών εμπειριών της στρατιωτικής ζωής, ανάγκη που αναπληρώνει, κατευνάζει και παρηγορεί το επίσης οδυνηρό αίσθημα της απομάκρυνσης από τον γενέθλιο τόπο.
Τέλος το 4ο χειρόγραφο περιέχει τραγούδια τα οποία κατέγραψε στα μέσα της δεκαετίας του 1980 ένας απλός λαϊκός άνθρωπος σε προχωρημένη ηλικία μαζί με άλλο αφηγηματικό υλικό ως γλωσσική και πνευματική παρακαταθήκη. Πρόκειται για τρία τραγούδια που είχε μάθει μικρός από τους γονείς του, σχετικά άγνωστα σήμερα και πιθανόν αδημοσίευτα μέχρι στιγμής, τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκδοση με τίτλο “Τραγούδια του μπλε τετραδίου(1986-1989)”.
Το πρώτο αναφέρεται στη ζωή ενός κτηνοτρόφου-τυροκόμου, το δεύτερο σε όνειρο σχετιζόμενο με την κτηνοτροφική ζωή, και το τρίτο, σκωπτικό και αυτοσαρκαστικό, στα βάσανα ενός ερωτευμένου.
Με τα τραγούδια του μπλε τετραδίου ολοκληρώνεται το Α΄ μέρος του βιβλίου το οποίο, κατά τον τίτλο, αναφέρεται στην κρητική ποιητικότητα του χθες.
Από όσα έχουν μέχρι στιγμής αναφερθεί γίνεται σαφής η αναγκαιότητα αλλά και η σπουδαιότητα της συγκεκριμένης έκδοσης ως προς την διάσωση του συγκεκριμένου υλικού. Ο Θ. Φ. βεβαίως δεν περιορίστηκε στην ανατύπωση του περιεχομένου των 4 χειρογράφων-πηγών της κρητικής ποιητικότητας στο συγκεκριμένο βιβλίο. Η ειλικρίνεια των προθέσεών του και ο σεβασμός του απέναντι στα κείμενα αποτυπώνεται και στην ποιότητα της επιμέλειας που ο ίδιος τους επιφύλαξε. Έτσι, πέραν του υλικού με το οποίο πλαισίωσε τα κείμενα – Πρόλογος, Εισαγωγή, επεξηγήσεις συμβόλων και φωτογραφίες των πρωτότυπων χειρογράφων- και πέραν της δομής του υλικού αυτού, που καθιστά το βιβλίο οικείο και προσπελάσιμο στον αναγνώστη, επέλεξε μια επίπονη και απαιτητική επιμέλεια αυτού καθεαυτού του κειμένου των χειρογράφων.
Έτσι, τα κείμενα του Α΄ μέρους του βιβλίου, παρατίθενται μεν στη μορφή που παρελήφθησαν, αλλά με σχετικά σύμβολα, όπου κρίνεται απαραίτητο, τα οποία επισημαίνουν τις ελλείψεις ή τις φθορές του αρχικού χειρογράφου αλλά και τα σημεία στα οποία επενέβη ο ίδιος ως επιμελητής με στόχο την εξομάλυνση του κειμένου.
Επίσης, με τη μορφή αριθμημένων σχολίων-σημειώσεων στην ίδια σελίδα κάτω από το κείμενο δίνονται λεξιλογικοί ορισμοί, ετυμολογικές, γραμματικές ή συντακτικές ερμηνείες και επεξηγήσεις λέξεων ή φράσεων του τοπικού κρητικού ιδιώματος. Ακόμη συμπληρωματικές πληροφορίες που αφορούν τη μορφή του πρωτότυπου κειμένου, το περιεχόμενό του, και το γλωσσικό, ιστορικό και κοινωνικό του πλαίσιο κατά περίπτωσιν.
Επιπλέον στα σχόλια αυτά, στο πλαίσιο πάντα της επιμέλειας του αρχικού υλικού, παρατίθενται ολοκληρωμένες ή εναλλακτικές εκδοχές των κειμένων, εφόσον αυτά συναντούνται σε άλλες συλλογές ή εκδόσεις. Έτσι τα κείμενα των συγκεκριμένων χειρογράφων εντάσσονται σε ένα ευρύτερο corpus κειμένων που συνιστούν την έμμετρη προφορική ή γραπτή κρητική παράδοση.
Τέλος, στο πλαίσιο της επιμέλειας πάντοτε και εντός αυτών των υπομνηματικών σχολίων που συνοδεύουν το κείμενο, επιχειρείται κάτι άλλο σημαντικό: η “δυνητική”, όπως ό ίδιος ως επιμελητής την χαρακτηρίζει, αποκατάσταση του κατεστραμμένου κειμένου στα σημεία όπου λόγω φθορών ελλείπουν συλλαβές, λέξεις ή και στίχοι από το αρχικό κείμενο.
Επομένως μέσω της επιδίωξης έκδοσης των συγκεκριμένων χειρογράφων αλλά και μέσω της επιμέλειας του υλικού τους στην παρούσα έκδοση, ο Θ.Φ., με κριτήρια “κριτικά” και “κρητικά”, εδραιώνει έναν διάλογο με τα αρχικά κείμενα, έναν διάλογο που γεφυρώνει το παρόν με το παρελθόν, και ο οποίος ολοκληρώνεται με το Β΄ μέρος του βιβλίου, δηλαδή τις δικές του αγκαλιαστές μαντινάδες ως μια μορφή έκφρασης της κρητικής ποιητικότητας σήμερα.
Άννα Λαμπαρδάκη
Για παραγγελία του βιβλίου δείτε εδώ:
ή καλέστε στο 6983091058
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 