Μια σύντομη προσέγγιση
…Ο δρόμος της προσωπικής ανάπτυξης δεν είναι ευθεία, μα η ανάγκη μας να διανύσουμε τη διαδρομή – περνώντας μέσα από στροφές, τούνελ και εμπόδια, η ανάγκη μας να βγούμε στο ξέφωτο, αντικρύζοντας τη μεγάλη θάλασσα, ώσπου να συνεχίσουμε και πάλι, μέχρι να κάνουμε χρήσιμα εργαλεία τα εμπόδια – αυτός λοιπόν ο δρόμος δίνει ώθηση σε μια βαθύτερη εσωτερική αναζήτηση, και εκεί, μέσα σε αυτή τη διαδρομή γονιμοποιούνται οι εσωτερικές διεργασίες που βοηθούν να δούμε πιο καθαρά τα πράγματα, να μετασχηματίσουμε με θετικό τρόπο τις εμπειρίες και τα βιώματά μας, να χαράξουμε το δρόμο μας ακόμα και αν χρειαστεί να θέσουμε νέες αφετηρίες…
Γράφει ο Χρήστος Τσαντής*
Η οπτική του θεραπευτή
Κάθε σύμβουλος ψυχικής υγείας, οφείλει να δουλεύει σταθερά με τον εαυτό του. To αρμονικό συνταίριασμα της θεωρητικής κατάρτισης και της πρακτικής εμπειρίας, η συνεχής προσπάθεια, δια βίου, για την προσωπική ανάπτυξη, η μελέτη ερευνών και νέων επιστημονικών δεδομένων που έρχονται στο φως, όλα αυτά και πολλά ακόμα που δεν μπορεί να περιγραφούν με την ακαδημαϊκή ακρίβεια της επιστημονικής γλώσσας, είναι απαραίτητα για την εξέλιξη κάθε θεραπευτή.
Ο δρόμος της προσωπικής ανάπτυξης δεν είναι ευθεία, μα η ανάγκη μας να διανύσουμε τη διαδρομή – περνώντας μέσα από στροφές, τούνελ και εμπόδια, η ανάγκη μας να βγούμε στο ξέφωτο, αντικρύζοντας τη μεγάλη θάλασσα, ώσπου να συνεχίσουμε και πάλι, μέχρι να κάνουμε χρήσιμα εργαλεία τα εμπόδια – αυτός λοιπόν ο δρόμος δίνει ώθηση σε μια βαθύτερη εσωτερική αναζήτηση, και εκεί, μέσα σε αυτή τη διαδρομή γονιμοποιούνται οι εσωτερικές διεργασίες που βοηθούν να δούμε πιο καθαρά τα πράγματα, να μετασχηματίσουμε με θετικό τρόπο τις εμπειρίες και τα βιώματά μας, να χαράξουμε το δρόμο μας ακόμα και αν χρειαστεί να θέσουμε νέες αφετηρίες.
Κάτω απ’ αυτό το πρίσμα είδα και βίωσα την διεξαγωγή των βιωματικών ασκήσεων στο πλαίσιο της σχολής μου. Οι θεωρητικές προσεγγίσεις της ψυχολογίας και της συμβουλευτικής είναι απαραίτητο να ενσωματωθούν στην προσωπική εμπειρία του συμβούλου. Η χρήση τους, ως μία «φαρέτρα» από την οποία θα αντλούμε κάθε φορά τα «θεραπευτικά μας βέλη», η προσέγγισή τους ως ένα θεωρητικό και πρακτικό υπόβαθρο στο οποίο θα βασιζόμαστε κάθε φορά, μπορούν να μας βοηθήσουν στην κατανόηση και την εμβάθυνση της θεραπευτικής σχέσης και της πολυπλοκότητάς της. Μα ποτέ δεν θα είναι αρκετή η γνώση, εάν δεν συνοδεύεται με την κατανόηση της ανάγκης για διαλεκτική, δημιουργική εξέλιξη και εκπαίδευση. Ακόμα και αν δεν είχε διατυπωθεί από κανέναν ειδικό αυτή η αντίληψη, και πάλι θα χρειαζόταν να γίνει βασική καθοδηγήτρια δύναμη των προσπαθειών μας.
Ο σύμβουλος για να είναι αποτελεσματικός χρειάζεται να δουλεύει με τη δική του προσωπική ενόραση, να αναγνωρίσει τα γνωστικά του λάθη, να διακρίνει τις αυτόματες αρνητικές σκέψεις του, να αλληλεπιδρά με σαφήνεια, να διαθέτει μια συγκροτημένη προσωπικότητα με αυτοεκτίμηση και να παλεύει για τη δική του αυτοπραγμάτωση, μια διαδικασία που εξελίσσεται δια βίου.
Η αποφυγή της ετικετοποίησης και της διαγνωστικής ταξινόμησης, η πάλη για την απομάκρυνση των εμποδίων που φρενάρουν την προσωπική μας ανάπτυξη, το χτίσιμο της θεραπευτικής συμμαχίας με υποστηρικτικό τρόπο και ενσυναίσθηση, με αυθεντικότητα και γνησιότητα, η προσαρμογή της θεραπείας στις ανάγκες του ανθρώπου και όχι η προσαρμογή του ανθρώπου στις δικές μας θεραπευτικές τεχνικές και σχήματα, η ανάγκη της δικής μας προσωπικής θεραπείας, αποτελούν βασικές αρετές που η αξία τους αναδεικνύεται μέσα και από την πολύχρονη πείρα παγκοσμίως αναγνωρισμένων και καταξιωμένων επιστημονικά επαγγελματιών της ψυχικής υγείας.
Η ατομική και ομαδική εποπτεία αποτελούν βασικούς σταθμούς στο ταξίδι της προσωπικής μας διερεύνησης και ανάπτυξης. Η αυτογνωσία και αυτοαντίληψη είναι βασικός παράγοντας που εισέρχεται σε κάθε πλευρά της θεραπείας. Η λογοτεχνία, η ποίηση, η τέχνη και ο πολιτισμός είναι βασικοί σύμμαχοί μας σε αυτό το ταξίδι.
Για τις ομάδες και τα οφέλη της ομαδικής συμβουλευτικής
Τα οφέλη της Ομαδικής σε σχέση με την ατομική συμβουλευτική
Οι επιδράσεις της Ομάδας στο άτομο
Η ομαδική συμβουλευτική προσφέρει ένα πιο συνεργατικό πλαίσιο και μια δυνατότητα ανάπτυξης διαπροσωπικών σχέσεων που προσομοιάζουν πολύ περισσότερο στη κοινωνική διεργασία απ’ ότι γίνεται στην ατομική συμβουλευτική. Υπάρχει μεγαλύτερη δυνατότητα τροφοδότησης και αλληλοβοήθειας από τους συμμετέχοντες. Δίνεται η δυνατότητα διεξαγωγής πολλών βιωματικών ασκήσεων, αλλά και αναδεικνύεται μέσα από όλη τη διαδικασία η διαφορετικότητα στον τρόπο προσέγγισης και η ανακάλυψη νέων οπτικών, τις οποίες δεν μπορούσαν οι συμμετέχοντες να δουν εύκολα μέσα στο πλαίσιο της ατομικής συμβουλευτικής. Αυξάνει η δυνατότητα προσέγγισης στο εδώ και τώρα, για πολλά ζητήματα που μπαίνουν, αφού η ομαδική προσομοιάζει έντονα με τις διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στην κοινωνική καθημερινότητα.
Η συλλογική εργασία προσφέρει συνοχή στην ομάδα, εμψυχώνει εμφυσώντας την ελπίδα, ενισχύει την καθολικότητα, προωθεί την κάθαρση και τον αλτρουισμό, ανοίγει νέους δρόμους στη σκέψη μέσα από την αυτοαποκάλυψη, ενισχύει την ανατροφοδότηση, την αυτοκατανόηση μέσω της ταύτισης, αναπλάθει το σκηνικό των παιδικών χρόνων και της οικογενειακής σχέσης σε ασφαλές περιβάλλον. Για παράδειγμα, οι ομάδες ψυχοθεραπείας αποτελούν αναγκαίο βήμα συμπλήρωσης της ατομικής θεραπείας σε μία σειρά από διαταραχές, καθώς εκεί ανακαλύπτει ο θεραπευόμενος, τι σημαίνει να μπορείς να στηρίζεσαι, να μοιράζεσαι, να δίνεις και να παίρνεις βοήθεια από τους άλλους. Μέσα στην ομάδα συμπληρώνει τα βήματα οικοδόμησης της δικής του αυτοεκτίμησης αντλώντας από τους υπόλοιπους που μετέχουν, επιβράβευση και αναγνώριση, κι έτσι προχωράει πιο γοργά στην κατεύθυνση αλλαγής της αρνητικής εικόνας που είχε πριν για τον εαυτό του. Ευνοείται και επιταχύνεται η διαδικασία αλλαγής, καθώς προϋποθέτει την αλλαγή στον τρόπο που βιώνει τα πράγματα το άτομο. Η διαδικασία περιλαμβάνει και την έννοια της αλλαγής του εαυτού, καθώς όταν το άτομο βρεθεί σε μια νέα ατμόσφαιρα κατανόησης, δημιουργείται πιο ευνοϊκό πεδίο για την αλλαγή της αυτοαντίληψης. Διαδικασία στην οποία επιδρά αποφασιστικά η δυναμική της ομάδας.
Τα δυναμικά της ομάδας είναι παράλληλα και τα στοιχεία που κρίνουν την αποτελεσματικότητα της. Η επιστημονική επάρκεια και ικανότητα του Συντονιστή, η επιλογή των μελών, η συνοχή, οι στόχοι, ο βαθμός εμπλοκής των μελών η επικοινωνία και η ανατροφοδότηση που παρέχεται, η ανάπτυξη της. Στα δυναμικά της ομάδας συγκαταλέγονται οι σχέσεις αλληλεξάρτησης των μελών της, τα χαρακτηριστικά της, ο βαθμός επικοινωνίας και συνοχής, οι ρόλοι και η εξέλιξη της. Αφορά στην ουσία τις συμπεριφορές και τις ψυχολογικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα κατά την πορεία εξέλιξης της ομάδας και επιδρούν στις σχέσεις και στην επιρροή της στα συναισθήματα των μελών. Αφορούν επίσης και το σύνολο των τεχνικών και μεθόδων παρέμβασης, τους χειρισμούς και το ύφος του συντονιστή, τεχνικές που επιδρούν στην εξέλιξη της ομάδας. Μέσα στην ψυχοθεραπευτική ομάδα το άτομο παίρνει ανατροφοδότηση, σκέφτεται πάνω στον εαυτό του, βλέπει από νέες πλευρές θέματα που τον απασχολούν, αποκτάει μεγαλύτερη συνείδηση για πλευρές της συμπεριφοράς του. Τα δυναμικά στις ψυχοθεραπευτικές ομάδες διαμορφώνονται πάνω στη μεταβίβαση των μελών ανάμεσα τους αλλά και προς τον ή τους συντονιστές, καθώς και στην αντιμεταβίβαση των συντονιστών προς τα μέλη (Μάτσα, 2008).
Προσωπικοί ρόλοι εντός της ομάδας
Ομάδα είναι ένα σύνολο ατόμων που αλληλεπιδρά με κοινό σκοπό και κάτω από καταστάσεις που ευνοούν την ενότητά τους και εξελίσσεται σταδιακά σε ένα πιο οργανωμένο σύστημα σχέσεων με αλληλεξάρτηση ανάμεσα στα μέλη κι αντίστοιχους αλληλεξαρτώμενους ρόλους, θεσμούς, αξίες, στόχους, στάσεις και αντίστοιχες ομοιογενείς συμπεριφορές, που καλύπτουν ικανοποιητικά τα μέλη τους.
Βασικά στοιχεία των ομάδων είναι η κοινότητα στόχων των μελών που την συναποτελούν, ο καταμερισμός και η διεκδίκηση ρόλων, τα προσωπικά κίνητρα των μελών, ο συντονιστής της, η επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη, το μέγεθός της, ο αλληλοσεβασμός και οι σχέσεις ανάμεσα στα μέλη. Βασικά στοιχεία στα οποία διαφέρουν είναι: οι στόχοι, τα κίνητρα, η σύνθεση, οι προσωπικές επιλογές των μελών, οι επιδιωκόμενοι ρόλοι και η συνοχή τους.
Ρόλος είναι η το πρότυπο ή ο τύπος συμπεριφοράς που αναπτύσσεται υπό την επίδραση ενός άλλου ατόμου. Ο ρόλος εκφράζει την θέση ενός μέλους μέσα στην ομάδα, ενώ παράλληλα αποτελεί και πλευρά του χαρακτήρα που άλλοτε εκφράζεται ανοιχτά κι άλλοτε καλυμμένα. Οι ρόλοι μέσα στις εκπαιδευτικές, συμβουλευτικές ομάδες είναι θετικοί και αρνητικοί: ο ενθαρρυντικός, ο συμβιβαστής, ο πληροφοριολήπτης, ο θεατής, ο δημιουργικός, ο επιθετικός-επικριτικός, ο εμποδίζων-διαφωνών, ο εξουσιαστικός-κυριαρχικός, ο ανταγωνιστικός κι ο αποξενωμένος ή περιθωριοποιημένος, κ.λπ. Το ρόλο της ηγεσίας τον αναλαμβάνει συνήθως ο άνθρωπος που ασκεί την μεγαλύτερη επιρροή στην κατεύθυνση της επίτευξης των στόχων της ομάδας. Η επίδραση αυτή είναι ψυχολογική και συναισθηματική.
Αντί επιλόγου
Η διεύρυνση της προσωπικής ανάπτυξης του Συμβούλου είναι βασικός παράγοντας για την ίδια την ικανότητά του να χτίζει τη θεραπευτική συμμαχία, να αποκτά ενσυναίσθηση, να μπορεί να επικεντρώνεται στο εδώ και τώρα με γνησιότητα κι αυθεντικότητα.
Κλείνοντας και αντί επιλόγου, θα ήθελα να παραθέσω τα λόγια του Rogers (1961:27): «…Η ζωή, όταν βρίσκεται στην πλουσιότερη κι αποδοτικότερη εκδοχή της, αποτελεί μια ρέουσα διαδικασία… Βρίσκω πως είμαι στα καλύτερά μου όταν μπορώ να αφήσω τη ροή της εμπειρίας μου να με συνεπάρει, σε μια κατεύθυνση που φαίνεται να είναι προς τα μπρος, προς στόχους για τους οποίους ελάχιστα πράγματα γνωρίζω… Η Ζωή βρίσκεται… πάντοτε σε μια διαδικασία γίγνεσθαι».
*Ο Χρήστος Τσαντής είναι σύμβουλος ψυχικής υγείας, συγγραφέας και υπεύθυνος των Εκδόσεων Ραδάμανθυς
Βιβλιογραφία
-Αναγνωστοπούλου, Τ., (2008). Ηθικά ζητήματα στην ψυχολογία. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Ψυχολογίας και Υγείας.
-Γεώργας, Δ. (1999). Κοινωνική Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
-Yalom, I., (2004). Το δώρο της Ψυχοθεραπείας. Ανοιχτή Επιστολή σε μια νέα γενιά ψυχοθεραπευτών και στους ασθενείς τους. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα.
-Yalom, I. (2005). Θεωρία και πράξη της Ομαδικής Ψυχοθεραπείας. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα.
-Καλατζή-Αζίζι, Α. & Αναγνωστόπουλος, Φ. (1988). Εισαγωγή στην Κλινική Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
-May, R. (1979). Υπαρξιακή Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Επίκουρος.
-Μάτσα, Κ., (2008). Ψυχοθεραπεία και Τέχνη στη Απεξάρτηση. Το «παράδειγμα» του 18 ΑΝΩ. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα.
-Mc Leod, J. (2003). Εισαγωγή στη Συμβουλευτική. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο.
-Ναυρίδης, Κ., (2005). Ψυχολογία των ομάδων. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
-Pervin, L. A. & John O. P., (1999), Θεωρίες Προσωπικότητας. Έρευνα και εφαρμογές. Αθήνα: Εκδόσεις Τυπωθήτω.
-Rogers, C. R., (1961), On Becoming a person. Boston: Houghton Mifflin.
-Rogers, C. R., (2006). Ένας τρόπος να υπάρχουμε. Αθήνα: Εκδόσεις Ερευνητής
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 