Αφιέρωμα: Νίκος και Αργυρώ Κοκοβλή

Με βάση το βιβλίο τους: Άλλος δρόμος δεν υπήρχε. Αντίσταση-Εμφύλιος-Προσφυγιά*

Γράφει ο Χρήστος Τσαντής

Πρώτο Μέρος

Νίκος Κοκοβλής, από τη Σμύρνη στα Χανιά – Η υποδοχή του Μεταξά στα Χανιά – Οι πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις ΠΑΜ και ΑΕΑΚ – Τα σχέδια των Άγγλων για αυτονομία της Κρήτης – Ο Σούμπερ

Από τη Σμύρνη το 1922, στα Χανιά

Δύο χρονών παιδί ήταν ο Νίκος Κοκοβλής, όταν έφτασε με τους γονείς του και την, μόλις έξι μηνών, αδελφή του στα παράλια της Σάμου. Ήταν Σεπτέμβριος του 1922 και οι φωτιές έκαιγαν ακόμα στα σπίτια της Σμύρνης. Από τη Σάμο, όπου εγκαταστάθηκε η οικογένειά του αρχικά, βρέθηκαν στο Βαμβακόπουλο Χανίων, στο μετόχι Καρά Αλή, μαζί με καμιά τριανταριά ακόμα προσφυγικές οικογένειες.

«Σε κάθε οικογένεια δόθηκε ένα δωμάτιο να στοιβαχτούν πέντε-έξι άτομα και 8 με 10 στρέμματα γης με διάφορες καλλιέργειες», γράφει ο Νίκος Κοκοβλής. Ο πατέρας του πάλευε στα καπνά κι ύστερα στο σκάψιμο για να τα βγάλει πέρα. Στο Βαμβακόπουλο δεν αναπτύχθηκαν αντιθέσεις ανάμεσα στους πρόσφυγες και τους ντόπιους. «Αλλού όμως κάποιοι επιτήδειοι φώτιαζαν τους ντόπιους, ότι αν δεν έρχονταν οι σκυλοπρόσφυγες, τις περιουσίες των Τούρκων που έφυγαν θα τις μοιράζονταν οι ντόπιοι».

Η «υποδοχή» του δικτάτορα Μεταξά από τους μαθητές των Χανίων

«Σκαλίζοντας τις σπίθες της μνήμης», ο συγγραφέας θυμάται τα παιδικά του χρόνια, τις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου, τότε που άρχισε να παρατηρεί τις κοινωνικές ανισότητες. Θυμάται τη δυσαρέσκεια των προσφύγων και την αντίθεσή τους στη χούντα του Μεταξά, αλλά και για όσα μάθαινε ότι συνέβαιναν στη Χιτλερική Γερμανία. Περιγράφει το κάζο που έκαναν οι μαθητές των Χανίων στον Έλληνα φύρερ της 4ης Αυγούστου, όταν ο Μεταξάς επισκέφθηκε την πόλη. Συγκεντρώθηκαν οι μαθητές, αναγκαστικά, στο γυμναστήριο στο «Πεδίο του Άρεως» και γνωρίζοντας ότι άρεσε στον δικτάτορα να τον αποκαλούν «πατέρα», άρχισαν να φωνάζουν ρυθμικά «πατέρας, πατέρας», μόνο που η ιαχή είχε… αντικατασταθεί και χιλιάδες παιδιά φώναζαν στον φυρερίσκο: «Τέρας-τέρας».

Ο Νίκος Κοκοβλής είχε αποφασίσει να δώσει εξετάσεις για την αεροπορία, αλλά η πρόθεσή του σκόνταψε στα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων. Έτσι, έδωσε με επιτυχία εξετάσεις για την Ανωτάτη Εμπορική, όπου δεν ήταν απαραίτητα τα… πιστοποιητικά φρονημάτων και μάλιστα ήρθε πέμπτος ανάμεσα σε 1400 επιτυχόντες.

Κατοχή-Επιστροφή στην Κρήτη

Η ιταλική εισβολή και η γερμανική που ακολούθησε, τον βρίσκουν στην Αθήνα. Με την είσοδο των ναζί στην πρωτεύουσα συγκροτεί, μαζί με τον Γιάννη Παπασπύρο και με έναν συναγωνιστή που τον έλεγαν Ντίνο, μία αντιστασιακή επιτροπή. Οι απόπειρές του να περάσει με καΐκι στην Κρήτη, δεν είχανε αποτέλεσμα, ώσπου κατάφερε να έρθει σε επαφή με Κρητικούς φαντάρους που κυκλοφορούσαν στην Αθήνα ύστερα από τη συνθηκολόγηση. Στις αρχές Ιούνη του 1941, μαζί με καμιά σαρανταριά συμπατριώτες του, μπαίνει σε ένα παλιό και σαπισμένο καΐκι. Μαζί τους και ο ηρωικός ταγματάρχης πυροβολικού Γιάννης Βαλυράκης. Ύστερα από ένα περιπετειώδες ταξίδι έφτασαν στο λιμάνι των Χανίων.

Γερμανοί στρατιώτες τους είδανε και τους οδήγησαν στη Κομαντατούρ, από όπου τους κατέγραψαν και τους έδωσαν κλήση επιστράτευσης για καταναγκαστική εργασία. Ο Νίκος Κοκοβλής βρέθηκε να φορτώνει και να ξεφορτώνει γερμανικά καμιόνια στην υπηρεσία ανεφοδιασμού στρατιωτικών μονάδων, στην Αγορά των Χανίων, μαζί με άλλους Έλληνες επιστρατευμένους. Παράλληλε συνάντησε την οικογένειά του και την αδελφή του, η οποία νοίκιαζε ένα σπίτι στη συνοικία της Νέας Χώρας. «Πολύ παραξενεύτηκα…» λέει στο βιβλίο, «σαν έμαθα ότι τώρα με την Κατοχή το νοίκι πληρώνεται με λάδι-πέντε κιλά έδινε».

Σαμποτάζ και πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις 

Ο Ν. Κοκοβλής έψαξε αμέσως να μάθει για την κατάσταση της Αντίστασης και να συνδεθεί με πυρήνες της. Συναντήθηκε με το Νότη Παριωτάκη αρχικά κι ύστερα με τον Μίμη Λιονάκη (τέλη του 1941). Έπειτα από λίγο τον προσέγγισε ο τότε γραμματέας της εργατικής αχτίδας του Κ.Κ.Ε. που του συστήθηκε σαν «Μαστρογιώργος». Αμέσως ξεκίνησε η οργανωτική δουλειά στους εργάτες που δούλευαν στην υπηρεσία ανεφοδιασμού στρατιωτικών μονάδων και η υπονόμευση των γερμανικών σχεδίων. Οι εργάτες αχρήστευαν τα άρβυλα και το ρουχισμό που προοριζόταν για τους ναζί στην Αφρική. Έσκιζαν τα παπούτσια, έβαζαν μέσα στα κουτιά αποστολής δυο μπότες για το ίδιο πόδι, έτσι που να αχρηστεύονται, και στην πρώτη ευκαιρία πετούσαν μυστικά ό,τι μπορούσαν, σε συνδέσμους έξω από το κτίριο, για να παραδοθούν στους αντάρτες.

«Το εγχείρημά μας δεν πήγε άσχημα. Από τα δυο χιλιάδες ζευγάρια άρβυλα που στάλθηκαν στο γερμανικό στρατό στην Αφρική, τα χίλια οκτακόσια ήταν άχρηστα», γράφει ο Νίκος Κοκοβλής ο οποίος συνελήφθη από τους Γερμανούς ως ύποπτος για σαμποτάζ. Όμως οι ναζί δεν κατάφεραν να βρουν πειστήρια κι έτσι αφέθηκε ελεύθερος, για να περάσει πλέον αναγκαστικά στην παρανομία. Ο Ν. Κοκοβλής αναλαμβάνει πλέον την επίβλεψη δεκάδων παράνομων πυρήνων. Η σύνδεσή του με το Κόμμα γινόταν πλέον μέσω του Κώστα Ηλιάκη κι αργότερα μέσω του Γιώργη Βαγιάκη.

Το ΠΑΜ, η ΑΕΑΚ, και τα σχέδια των Άγγλων για απόσπαση της Κρήτης από την Ελλάδα

Ο συγγραφέας περιγράφει την ίδρυση των δύο πρώτων αντιστασιακών οργανώσεων στην Κρήτη, αμέσως μετά από την κατάληψή της από τους Γερμανούς. Η μία ιδρύθηκε στο Ηράκλειο από εξόριστους κομμουνιστές οι οποίοι απέδρασαν από την Φολέγανδρο και συγκρότησαν το ΠΑΜ (Παγκρήτιο Απελευθερωτικό Μέτωπο), οργάνωση που συγχωνεύτηκε με το ΕΑΜ στη συνέχεια. Η δεύτερη ομάδα ήταν η ΑΕΑΚ (Ανώτατη Επιτροπή Αγώνος Κρήτης). Στις αρχές του 1942 το ΕΑΜ και η ΑΕΑΚ ήρθαν σε συνεννόηση, γεγονός που δεν ήθελαν οι Άγγλοι. Στόχος της αγγλικής πολιτικής, πριν ακόμα από την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους και την ένωσή της με την Ελλάδα, ήταν η ανεξαρτησία του νησιού, στόχος που δεν είχε αλλάξει και που μέσα στις συνθήκες του πολέμου μεταφραζόταν σε δραστηριότητα με σκοπό την απόσπαση της Κρήτης από την Ελλάδα και την αυτονόμησή της.

«Γι’ αυτό και φρόντισαν να εξουδετερώσουν τα πατριωτικά στοιχεία της ΑΕΑΚ που ήταν δυνατό να εναντιωθούν στα αγγλικά σχέδια: Απήγαγαν τον συνταγματάρχη Ανδρέα Παπαδάκη (ιδρυτή της οργάνωσης) μαζί με την οικογένειά του και τους μετέφεραν στην Αίγυπτο, όπου τον απομόνωσαν. έριξαν τον Ανδρέα Πολέντα (φοιτητής, ιδρυτικό μέλος της ΑΕΑΚ από τα Χανιά) στα χέρια των Γερμανών που τον εκτέλεσαν. Και ο Ιωαννίδης (ιδρυτικό μέλος της οργάνωσης από το Λασίθι) «έπεσε» σε ενέδρα των κατακτητών και σκοτώθηκε. Έτσι η ΑΕΑΚ διαλύθηκε και πάνω στα ερείπιά της ιδρύθηκε το 1943 η Εθνική Οργάνωση Κρήτης από ξεκάθαρα φιλοαγγλικά στοιχεία», γράφουν οι Νίκος και Αργυρώ Κοκοβλή στο βιβλίο τους.

Η ορμητική ανάπτυξη του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ στα Χανιά

Στα Χανιά γραμματέας της Επιτροπής Πόλης του ΕΑΜ ανέλαβε ο πολιτικός μηχανικός Κωστής Παπαδάκης με οργανωτικούς βοηθούς τον Νίκο Κοκοβλή και τον Γρηγόρη Καργιαννάκη. Μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο τα μέλη του ΕΑΜ ξεπέρασαν τους πέντε χιλιάδες στην πόλη και τους δεκαπέντε χιλιάδες στο νομό. Από αυτή την πηγή αντλούσε τις δυνάμεις του και ο ΕΛΑΣ. Τις βάσεις της συγκρότησης του ΕΛΑΣ είχε θέσει ο στρατηγός Μάντακας που αργότερα μεταφέρθηκε στο Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ. Υπεύθυνος των αντάρτικων ομάδων στο Νομό Χανίων ήταν ο ίλαρχος Κρίτωνας Κυανίδης (Άλκης Φλωριάς). Την ορμητική ανάπτυξη του ΕΑΜ στο νομό Χανίων ακολούθησε και η αντίστοιχη του ΕΛΑΣ, ο οποίος συγκρότησε την πρώτη ισχυρή ομάδα του το καλοκαίρι του 1943.

Ο ΕΛΑΣ έδωσε μια σειρά από μεγάλες μάχες με τους ναζί όπως: στα Τοπόλια, την Αχλάδα, τα Μυλωνιανά, στους Ποταμούς, στη Βιάνο, στον Ψηλορείτη, την Έμπαρο, τα Πεζά, τα Ανώγεια, την Μπαλέ και την μεγαλύτερη, τη Μάχη της Παναγιάς (Κεραμειών).   

Ο Σούμπερ

Ένα βράδυ στη διάρκεια της κατοχής ο Νίκος Κοκοβλής περπατούσε με τον αδελφικό του φίλο Απόστολο Ντουκάκη στο Ενετικό λιμάνι των Χανίων. Φεύγοντας από το Συντριβάνι προς τα «Νέα Καταστήματα» ένας μεθυσμένος Γερμανός στρατιώτης έπεσε πάνω τους. Ο Κοκοβλής αντέδρασε και φώναξε στον Γερμανό, μα δεν πρόλαβε να τελειώσει τη φράση και δέχτηκε ένα χαστούκι από κάποιον Γερμανό λοχία που ήρθε από πίσω του. Πριν εκείνος αντιδράσει, ο Γερμανός λοχίας έπιασε ήδη το πιστόλι του και φώναξε απειλητικά: «φύγε!». Ύστερα έμαθε πως ο αυτός ο λοχίας ήταν ο οργανωτής των προδοτικών «Ταγμάτων Ασφαλείας» στο Ηράκλειο, υπεύθυνος για σφαγές, για βιασμούς κοριτσιών και για δολοφονίες στην Κρήτη και αλλού (πάνω από 3.000 εκτελέσεις αμάχων). Ο Κοκοβλής είχε γλιτώσει, κυριολεκτικά, από του χάρου τα δόντια.

Το τάγμα του Σούμπερ χτυπήθηκε και διαλύθηκε από αντάρτες του ΕΛΑΣ στα Μεσκλά την Πρωτοχρονιά του 1944.  Ο ίδιος ο σφαγέας παρίστανε μετά τον πόλεμο τον… «Έλληνα»(!!) προκειμένου να γλιτώσει, όμως αναγνωρίστηκε και τον συνέλαβαν. Παραπέμφθηκε σε δίκη, καταδικάστηκε και εκτελέστηκε. Πέθανε αμετανόητος, σαν φασίστας-δολοφόνος, όπως είχε ζήσει. Τα τελευτάι του λόγια μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα ήταν: «Εύχομαι και ελπίζω η Γερμανία να γίνει πάλι μεγάλη και να εκδικηθεί για αυτά που υποφέρω!!».

Χρήστος Τσαντής

Το αφιέρωμα συνεχίζεται…

*Το βιβλίο «Νίκος και Αργυρώ Κοκοβλή-Άλλος δρόμος δεν υπήρχε. Αντίσταση-Εμφύλιος-Προσφυγιά» (2002-σειρά Μαρτυρίες-εκδόσεις ΠΟΛΥΤΥΠΟ) μου το έδωσε από την πλούσια βιβλιοθήκη του ο φίλος ιστοριοδίφης Αντώνης Μποτωνάκης και τον ευχαριστώ γι’ αυτό.