Μενέλαος Λουντέμης – Από τη Γιάλοβα στη Γαύδο

Οι πρώτες σελίδες από το βιβλίο του Δημήτρη Δαμασκηνού:

«Τα πλοία άραξαν στην όχθη της καρδιάς μας. Ένα δοκίμιο-μελέτη για τη ζωή και το έργο του Μενέλαου Λουντέμη»

Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ραδάμανθυς

Τα πλοία άραξαν στην όχθη της καρδιάς μας. Ένα δοκίμιο-μελέτη για τη ζωή και το έργο του Μενέλαου Λουντέμη

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ

Από τη Γιάλοβα στη Γαύδο! ^[1]

«Τους αναγνώστες λίγο τους ενδιαφέρει η ληξιαρχική πράξη ενός συγγραφέα. Η αληθινή γενέτειρα των Ποιητών είναι η πόλη που είδε το φως το πρώτο τους γραφτό, κι όχι εκείνη που είδαν το φως οι ίδιοι».^[2]

Συμπληρώνονται φέτος σαράντα χρόνια από το θάνατο του πολυγραφότατου αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης, πολιτικού πρόσφυγα και προοδευτικού λογοτέχνη Μενέλαου Λουντέμη (1912-22/01/1977), κατά κόσμον Δημήτριου (Τάκη) Βαλασιάδη^[3], που σύμφωνα με τον Βασίλη Βασιλικό, «θεωρείται ο πιο πολυδιαβασμένος Έλληνας έπειτα από τον Νίκο Καζαντζάκη».

Έργα του Μενέλαου Λουντέμη, όπως είναι και τα μυθιστορήματα: Συννεφιάζει, Οι κερασιές θα ανθίσουν και φέτος, Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα, διαβάστηκαν και αγαπήθηκαν πολύ από τη νεολαία στις δεκαετίες του ’50, του ’60 και του ’70. Παρ’ όλα αυτά κανένα αφιέρωμα ή επετειακή εκδήλωση δεν έχει – μέχρι σήμερα – προγραμματιστεί, ενώ η αποκαθήλωση του συγγραφέα απ’ το λογοτεχνικό Παρνασσό ως «ξεπερασμένου», αποτυπώνεται και από το γεγονός πως στα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου και του Λυκείου δεν υπάρχει ούτε μια σελίδα από το πολυσχιδές^[4] έργο του που περιλαμβάνει: πεζογραφία (μυθιστόρημα και διήγημα), ποίηση, θέατρο, σενάριο, δοκίμιο, σάτιρα, ταξιδιωτική λογοτεχνία, παιδική λογοτεχνία αλλά και ντοκουμέντα.

Βέβαια δεν επιφύλαξαν, οι κύκλοι του «Υπουργείου της Διά Βίου Αμάθειας», μόνο στον Μενέλαο Λουντέμη αυτή την τύχη, αλλά σε όλη τη γενιά των σημαντικών πνευματικών δημιουργών της Αντίστασης^[5] ώστε να ταφεί η πραγματική ιστορία της, κι όπου δεν είναι αυτό μπορετό, να αλλοιωθεί, να απονευρωθεί, να ξαναγραφεί στα μέτρα των κυριάρχων.

Η μνήμη «κατασκευάζεται» κι αυτό γίνεται εύκολο, όταν η πραγματική ιστορία δεν περνάει μέσα από τα σχολικά βιβλία. Για τον Λουντέμη απουσιάζει επίσης οποιαδήποτε αναφορά σε αρκετές δημοφιλείς γραμματολογίες της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σαν να μην υπήρξε ποτέ ο λογοτέχνης ή σαν να μην αξίζει η συνεισφορά του στα ελληνικά γράμματα ούτε την δημόσια απόρριψη ή αποκήρυξη.

Τιμητική εξαίρεση στη γενική απαξία συνιστά, το 2011, η θεατρική διασκευή, από τον σκηνοθέτη Γιάννη Ρήγα, του τρυφερού, ουμανιστικού μυθιστορήματος Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα^[6] για το Κ.Θ.Β.Ε. αλλά και η αντίστοιχη προσπάθεια του σκηνοθέτη Δημήτρη Σπύρου να μεταφερθεί το ομώνυμο έργο στον κινηματογράφο^[7], προσπάθεια που απορρίφθηκε με σαθρά προσκόμματα από την επιτροπή σεναρίων του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου με ψήφους 3-2.^[8]

Το έργο του Μενέλαου Λουντέμη είναι ιδιαίτερα αγαπητό στο αναγνωστικό κοινό, αν κρίνει κανείς από τις επανεκδόσεις των σημαντικότερων κειμένων του. Είναι χαρακτηριστικό πως στην Τρίτη Πανελλήνια Έρευνα Αναγνωστικής Συμπεριφοράς και Πολιτιστικών Πρακτικών του ΕΚΕΒΙ και διενήργησε η Metron Analysis, από τον Νοέμβριο έως και τον Δεκέμβριο του 2010, στην ερώτηση: «θα μπορούσατε να μου αναφέρετε δύο ονόματα συγγραφέων των οποίων τα βιβλία σας επηρέασαν καθοριστικά ή άλλαξαν τη ζωή σας;» οι συμμετέχοντες στην έρευνα απάντησαν με την εξής σειρά: Νίκος Καζαντζάκης (6%), Πάολο Κοέλιο (3%), Μενέλαος Λουντέμης (3%), Αλ. Παπαδιαμάντης (2%), Λένα Μαντά (2%), Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (2%)^[9].

Το ερώτημα ποιος ήταν ο Μενέλαος Λουντέμης, ποια η συνεισφορά του στα ελληνικά γράμματα, αλλά και η λογοτεχνική αξία του έργου του σήμερα, θα προσπαθήσουμε, με κριτικό πνεύμα, να απαντήσουμε στις σελίδες της μελέτης, που κρατάτε στα χέρια σας, δίνοντας έμφαση στις πηγές και στα κείμενα.

Ο Μενέλαος Λουντέμης γεννήθηκε στο χωριό Αγία Κυριακή της Ανατολικής Θράκης το 1912^[10]. Το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο το εμπνεύστηκε από το ποτάμι με τη χρυσοφόρο άμμο, το Luda Yana (Ludem) της ιδιαίτερης πατρίδας του που πηγάζει από την οροσειρά Σρέντνα Γκόρα, από τα εσωτερικά όρη της ιστορικής Ρωμυλίας και που, μετά από μια διαδρομή 85 χιλιομέτρων, πάει και χύνεται στον Έβρο. Ήταν το μοναδικό αγόρι από τα πέντε παιδιά του Γρηγόρη Μπαλάσογλου (που με την εγκατάσταση του στην Ελλάδα έγινε Βαλασιάδης) και της Δόμνας Τσουφλίδη.^[11]

Πρόσφυγας απ’ τη Γιάλοβα, μετά τη μικρασιατική εκστρατεία και τον βίαιο εκπατρισμό του ελληνισμού της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης, βρέθηκε με την οικογένεια του στην Αίγινα γνωρίζοντας από τα επτά του χρόνια το σκληρό πρόσωπο της βιοπάλης.

Απολογούμενος στη δίκη του, το 1956, όταν αντιμετώπιζε την κατηγορία πως με τη συλλογή διηγημάτων Βουρκωμένες μέρες προέβη σε προπαρασκευαστικές πράξεις εσχάτης προδοσίας, περιέγραψε τις εμπειρίες του από τη σύντομη διαμονή του στο νησί του Σαρωνικού. Είπε χαρακτηριστικά: …Όταν τα παιδάκια μάθαιναν τα γράμματα με το ζόρι, εγώ τα αγόραζα με το αίμα μου δουλεύοντας από 7 χρονών σκλαβάκι σε ξένα χέρια. Οκτώ χρονών ήμουν υπάλληλος σ’ ένα φαρμακείο στην Αίγινα, έκανα τον φαρμακοτρίφτη, σκούπιζα, έκανα όλες τις δουλειές του μαγαζιού κι ύστερα το αφεντικό μου μ’ έστελνε να κάνω και τα ψώνια της κυρίας, να σφουγγαρίζω και να κουβαλώ κάρβουνα. Το αγόρι των αφεντικών μου είχε τη «Διάπλαση των Παίδων» κι εγώ τη διάβαζα κρυφά γιατί δεν με άφηναν να διαβάζω. Μια μέρα μ’ έπιασαν που διάβαζα… Ας είναι… Είχα μια αδελφούλα στο νοσοκομείο άρρωστη και πέθανε. Τότε η κυρά μου έχασε ένα γάντι. Ένα μαύρο γάντι που χάθηκε. Με βρίζανε και με χτυπούσαν γι’ αυτό το γάντι. Την τρίτη μέρα η αδελφούλα μου πέθανε. Βρήκα το γάντι που είχε πέσει πίσω από ένα έπιπλο και το έδωσα στην κυρά μου. Ξέρετε τι μου είπαν τ’ αφεντικά μου; Κλέφτη, φοβήθηκες πως θα σε διώξουμε και μας έφερες το γάντι.^[12]

Η οικογένεια του Μενέλαου Λουντέμη βρέθηκε στην Έδεσσα και τελικά εγκαταστάθηκε στο χωριό Εξαπλάτανος της Πέλλας, στο οποίο έζησε από το 1923 μέχρι το 1932 που έφυγε για την Κοζάνη. Η οικογένεια Βαλασιάδη, όπως μετονομάστηκε, ήταν εύπορη αλλά χρεοκόπησε στην περίοδο της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ο Λουντέμης αναγκάστηκε να εργαστεί σκληρά στην εφηβεία του, μικροπωλητής πρώτα, δουλευτής αργότερα «στα τούβλα σε μια βαλτώδη περιοχή του ποταμού Βόδα της Έδεσσας».

Λαντζιέρης, βοσκός, γκαρσόνι, λούστρος, ηθοποιός, πλανόδιος πωλητής βιβλίων, ψάλτης, γραμματοδιδάσκαλος, υπάλληλος σε γραφείο, αρχιεργάτης στα τεχνικά έργα του Γαλλικού ποταμού και του Λουδία, ήταν μερικές από τις δουλειές που έκανε. Στα πρώτα μαθητικά του χρόνια πήγαινε με τα πόδια στην Έδεσσα για να μάθει γράμματα, μέχρι που στα έντεκά του έγινε τρόφιμος στο κρατικό οικοτροφείο της Έδεσσας. Από την Γ’ Γυμνασίου είχε αρχίσει να σκαρώνει στιχουργήματα που άρεσαν τόσο στη μαθητική διανόηση του σχολείου του που ανακήρυξαν τον δειλό στιχοπλόκο τους «ποιητή του Γυμνασίου».

Ο Γυμνασιάρχης, ωστόσο, έψαχνε αφορμή να τον εκδιώξει από το σχολείο, όπως θα γράψει ο Λουντέμης χρόνια μετά: …Αλλά όπως αποδεικνύεται συνέχεια, επί αιώνες, ο άνθρωπος κάθεται στα θρανία για να μη μάθει ανθρωπιά. Ο Γυμνασιάρχης μας έξαφνα που κάθισε περισσότερο απ’ όλους μας στα θρανία αποδείχθηκε γνήσιος μισάνθρωπος. Λεγόταν δα και «Μικρού». Σε λίγο ανακάλυψε φρίττοντας ότι «τα στιχουργικά τούτα πονήματα είναι περιεχομένου άκρως ανήθικου. Προς επίρρωσιν^[13] δε τούτου αρκεί και εν μόνον βλέμμα. Είναι γραμμένα εις γλώσσαν βαρβαρικήν, ήτοι την διάλεκτον των χαμινιών και των εκφορτωτών». Γι’ αυτό πρώτος ύψωσε το λάβαρο της εκστρατείας για την αποβολή μου. Άργησε λίγο, αλλά στο τέλος το πέτυχε.^[14]

Η αφορμή βρέθηκε στην Δ΄ τάξη του εξατάξιου τότε Γυμνασίου, όταν ο Λουντέμης «απεσύρθη» για πολιτικούς λόγους, όπως σημειώνεται στο Γενικό Έλεγχο του σχολείου, και αποβλήθηκε απ’ όλα τα Γυμνάσια της χώρας. Ο λόγος ήταν πως τσακώθηκε με έναν καθηγητή του. «Με πρόσβαλε και τον έβρισα», θα πει τότε ο Δημήτριος (Τάκης) Βαλασιάδης στο συμβούλιο των καθηγητών. Σύμφωνα με τον Φώτη Σιούμπουρα: ο καθηγητής μίλησε ειρωνικά γι’ αυτόν και διάβασε μέσα στην αίθουσα διδασκαλίας ένα ερωτικό γράμμα του νεαρού, ευαίσθητου μαθητή, που είχε αρπάξει από τα χέρια μαθήτριας^[15].

Μετά απ’ αυτό τα παρατάει όλα και φεύγει από την Καράτζοβα (περιοχή του νομού Πέλλας). Τράβηξε για τη Θεσσαλονίκη και μετά στα Βραστά της Χαλκιδικής, έχοντας μαζί του πάντα το πρώτο του ερωτικό ποίημα που είχε γράψει για εκείνη τη συμμαθήτριά του. Την Αγράμπελη:

 Μου πες να σ’ το φυλάξω στο συρτάρι μου για σένα

αυτό το κόκκινο βιβλίο

μα εγώ αντί για ένα στο συρτάρι μου

σου ’χω βιβλία φυλαγμένα δύο.

 

Στο ’να θα βρεις άνοστα στορήματα

και στ’ άλλο -Αχ, δεν θέλω να σ’ το πω!-

με κόκκινη μελάνη σαν κεντήματα

τη λέξη θα διαβάσεις «σ’ αγαπώ».

 

Θύμωσε αν θέλεις ύστερα και μάλωσε

και βρίσε με και σκισ’ το απ’ άκρη σ’ άκρη,

μ’ αυτό θα ξαναζήσει αν θέλεις -πες μου το-

… αν θέλεις να του στάξεις ένα δάκρυ.

 

Είμαι φτωχός, φτωχή καρδιά, φτωχό μυαλό,

τι θέλεις να σου πω;

Τα χείλη της καρδιάς μια λέξη

ξέρουνε, τη λέξη «σ’ αγαπώ»^[16].

Φαίνεται πως οι προφανείς λόγοι της αποβολής του Λουντέμη απ’ όλα τα Γυμνάσια της χώρας, δεν ήταν ακραιφνώς πολιτικοί, δηλαδή δεν είχαν να κάνουν ευθέως με την ένταξή του στην αριστερά, αν και ο ίδιος πίστευε πως οι καθηγητές τον είχαν βάλει στο μάτι για τις επαναστατικές ιδέες του.

Είναι γνωστό πως ο Μ. Λουντέμης έδρασε, από τα νιάτα του ακόμα, μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ μέχρι και τη διάσπαση του κόμματος, το 1968. Ριζοσπαστικοποιήθηκε κάτω και από την επίδραση των γεγονότων που συγκλόνισαν τον κόσμο, τη νίκη της μεγάλης Οκτωβριανής Επανάστασης στην τσαρική Ρωσία το 1917. Το 1967, δημοσιεύοντας την ποιητική του συλλογή Το σπαθί και το φιλί, θα αφιερώσει ένα ποίημά του στον ηγέτη της, τον Λένιν, γραμμένο μετά από το 22ο Συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε. που πραγματοποιήθηκε από τις 17 ως τις 31 Οκτωβρίου 1961 στη Μόσχα:

ΕΙΔΑ ΤΟΝ ΛΕΝΙΝ!

Ι

Τον είδα να τρέχει χέρι – χέρι με τη Ζωή.

Να σπρώχνει κατά τον ανήφορο με τον ώμο του την Ιστορία. Τον είδα να λαχανιάζει και να βιάζεται.

 Γιατί όλα τότε ήταν βιαστικά. Όλα. Οι ώρες, οι σελίδες, οι στιγμές. «Σήμερα νωρίς – αύριο θα ’ν’ αργά».

Η Επανάσταση κοίταξε το παιδί της στα μάτια. Ναι. Ήταν καιρός… Το φώναξε κι η «Αβρόρα»^[17] απ’ το ποτάμι.

 Ήταν καιρός.

Θολός σιγόψελνε δίπλα της κι ο Νέβα. Τον ακολούθησαν σιγοψέλνοντας και τα κανάλια.

 Ήταν καιρός: Η Πόλη σώπαινε πνιγμένη στα σκότη.

Και μόνο το «Σμόλνυ» έφεγγε. Μόνο το «Σμόλνυ» έφεγγε σαν φανάρι. Για να δείξει στο Μέλλον να περάσει. […]^[18]

 Εκτός όμως από τον Λένιν, ο Μενέλαος Λουντέμης είδε σε νεαρή ηλικία και το κνούτο του κατασταλτικού κράτους. Ήταν η περίοδος του Μεσοπολέμου, που η αστική τάξη θωράκιζε την εξουσία της θεσμοθετώντας το Ιδιώνυμο,^[19] προβαίνοντας σε απηνή διωγμό της αριστεράς, και αφετέρου κάνοντας μια αγωνιώδη απόπειρα πνευματικής-ιδεολογικής ανασύνταξης προσπαθώντας να κλείσει το ρήγμα που υπέστη ο εθνικισμός μετά από τη μικρασιατική καταστροφή και τη συνακόλουθη κατάρρευση της «Μεγάλης Ιδέας».

Στο λαϊκό αίτημα για κοινωνική αλλαγή, η άρχουσα τάξη θα αντιπαραθέσει το εξής τρίπτυχο: αντικομμουνισμός-εθνικισμός-ελληνοκεντρισμός.^[20]

Θύμα αυτής της πολιτικής ήταν και ο νεαρός Λουντέμης που είδε τη φτώχεια, την ταλαιπωρία, τις φυλακές και τις εξορίες να τον συντροφεύουν από τα πρώτα του βήματα.

«Χωρίς να φτάνει ως τη ρητή απαγόρευση της λειτουργίας του ΚΚΕ – γράφει ο Ν. Αλιβιζάτος^[21] το Ιδιώνυμο του 1929 υπήρξε εξίσου αυστηρό σε σχέση με τις «αντιανατρεπτικές» διατάξεις άλλων ευρωπαϊκών νομοθεσιών, στις δεκαετίες του 1920 και του 1930».

«Κείνο τον καιρό, μ’ έναν κόμπο στο λαιμό έψαχνα να βρω μια μπουκιά, μια δουλειά, ένα ταπεινό μεροκάματο, για να στηρίξω τον εαυτό μου στη ζωή. Οι εφημερίδες ήταν κάθε μέρα γεμάτες με μικρές αγγελίες, με «νέες που ζητούν οιανδήποτε θέσιν» ή με «νέους που προέβαιναν εις απεγνωσμένα διαβήματα». Ανεργία… Η κρίση… στην Αθήνα, αντί να τελειώσει, θέριευε… Σταμάτησαν και οι απεργίες. Εκατό πεινασμένα στόματα πάνω από κάθε απεργό. Η χαρά δια της εργασίας. Εργασία δίχως χαρά∙ ή δίχως χαρά και δίχως εργασία».^[22]

---

Για παραγγελίες του βιβλίου συμπληρώστε τη φόρμα επικοινωνίας ή καλέστε στο 6983091058

Τιμή βιβλίου: 17,40

+ έξοδα αποστολής

---

Σημειώσεις:

[1] Δημήτρης Δαμασκηνός, Από τη Γιάλοβα στη Γαύδο (Λογοτεχνικό αφιέρωμα στον Μενέλαο Λουντέμη), Χανιώτικα Νέα, 25 Φεβρουαρίου 2012. 

[2] Μενέλαος Λουντέμης, Ο Λυράρης (Μ. Μαλακάσης), εκδόσεις Δωρικός, έκδοση 4η, Αθήνα 1977, σελ. 10.

[3] Δημήτρης Δαμασκηνός, Τα πλοία άραξαν στην όχθη της καρδιάς μας, 100 χρόνια από τη γέννηση του Μενέλαου Λουντέμη, Δρόμος, 2 Απριλίου 2012.

[4] πολυσχιδής -ής -ές: που διακλαδίζεται σε πολλά μέρη, που εκτείνεται σε πολλούς τομείς, πολύπλευρος.

[5]  Και βέβαια δεν είναι μόνο η παραγνώριση του έργου του Μενέλαου Λουντέμη. Μακριά η Ρόζα Ιμβριώτη, η Ρίτα Μπούμη-Παπά, η Γαλάτεια Καζαντζάκη, η Έλλη Αλεξίου, η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη και τόσες άλλες. Ίδια αντιμετώπιση έχει και ο Θέμος Κορνάρος, ο Νίκος Καρβούνης, ο Φώτης Αγγουλές, ο Γεράσιμος Σταύρου, ο Ζήσης Σκάρος, ο Θράσος Καστανάκης, ο Βασίλης Ρώτας, ο Γιώργος Κοτζιούλας, ο Χάρης Σακελλαρίου και μια πλειάδα νεότερων που πλούτισαν τη λογοτεχνία της Αντίστασης.

[6] Έφη Μαρίνου, Όσα φέρνει ο χρόνος, Ελευθεροτυπία, 24 Ιαν. 2012. Τη θεατρική διασκευή σκηνοθετεί ο Γιάννης Ρήγας στις παραστάσεις που δίνονται στην Πειραματική Σκηνή της Μονής Λαζαριστών, στη Θεσσαλονίκη.

[7] Το «Νεανικό Πλάνο», επίσης, σχεδίαζε το 2008 να περάσει στην κινηματογραφική παραγωγή με αρχή το Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα, από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Μενέλαου Λουντέμη, με σενάριο-σκηνοθεσία Δ. Σπύρου, σε διεθνή συμπαραγωγή (Ελλάδα-Καναδάς-Βουλγαρία).

[8] Ο σκηνοθέτης μ’ αυτόν τον αποκαλυπτικό τρόπο περιγράφει την εμπειρία του στο blog του Νίκου Σαραντάκου: «Είχα αγοράσει τα δικαιώματα για τη μεταφορά του μυθιστορήματος Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα στον κινηματογράφο. Είχα βρει συμπαραγωγό τον γνωστό σε όλο τον κόσμο Καναδό Rock Demers (δες στο ίντερνετ περί τίνος πρόκειται), διεθνή διανομή την Delphis (επίσης από Καναδά εξειδικευμένη στη διανομή ταινιών για Παιδιά και Νέους), συμμετείχε στην παραγωγή η ΕΡΤ καθώς και η Επιτροπή Κινηματογράφου των Υπουργείων Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου. Υπήρχαν προσύμφωνα να είναι διευθυντής φωτογραφίας ο Γιώργος Αρβανίτης, σκηνικά Αντώνης Χαλκιάς, μουσική Ν. Κυπουργός, στο ρόλο του μπαρμπα–Θόδου ο Βασίλης Κολοβός κλπ. Το σενάριο εκτός από τα ελληνικά, ήταν ήδη μεταφρασμένο στα αγγλικά και γαλλικά. Κι όμως αυτός ο φάκελος απορρίφθηκε από την… επιτροπή σεναρίων του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου με ψήφους 3-2. Η απόφαση αυτή του Ε.Κ.Κ. ήταν καθοριστική, αφού βάσει της σύμβασης που έχει υπογραφεί μεταξύ Ελλάδας και Καναδά, οι κινηματογραφικές συμπαραγωγές υλοποιούνται μέσω των εθνικών κέντρων κιν/φου των δυο χωρών. Έτσι ο Rock Demers που είχε λατρέψει το σενάριο (ο άσχετος!) αναγκάστηκε να αποσυρθεί. Για την ιστορία να αναφέρω το σκεπτικό ενός επηρμένου Έλληνα σκηνοθέτη της επιτροπής σεναρίων: Αδιάφορο θέμα που αναφέρεται σε κάποια άγνωστη μακρινή χώρα».

[9] Όλγα Σέλλα, Όσα μας ενδιαφέρει για να διαβάσουμε, Γ’ Πανελλήνια Έρευνα Αναγνωστικής Συμπεριφοράς από το ΕΚΕΒΙ, Καθημερινή, 5 Απρίλη 2011.

[10] Σύμφωνα με το Δήμο Εξαπλατάνου, φέρεται γεννημένος το 1911. Άλλες πηγές τον εμφανίζουν γεννημένο το 1906 ή το 1907. 

[11] Ο Γιώργης Τρικαλινός που γνώρισε προσωπικά τον Μενέλαο Λουντέμη στα νιάτα του, στο βιβλίο του «Ανασκαλεύοντας τη χόβολη της μνήμης», υποστηρίζει πως ο μεγάλος συγγραφέας ήταν νόθος γιος μιας θεατρίνας (εννοώντας μάλλον τη Δόμνα Τσουφλίδη), που στο μεταξύ είχε πεθάνει. Αυτή η πληροφορία όμως, δεν έχει επιβεβαιωθεί -από τη δική μου τουλάχιστον- έρευνα.

[12] Φώτης Σιούμπουρας, Ο δικός μας Μενέλαος Λουντέμης, εκδόσεις Δωρικός, Αθήνα 2005, σελ. 124-125.

[13] επίρρωση η: (λόγ.) ενίσχυση, ενδυνάμωση, συνήθ. στις εκφράσεις εις/προς, για επιβεβαίωση, ενίσχυση.

[14] Μενέλαος Λουντέμης, Ο Λυράρης (Μ. Μαλακάσης), ο.π., σελ. 31.

[15] Φώτης Σιούμπουρας, Ο δικός μας Μενέλαος Λουντέμης, ο.π., σελ. 35.

[16] Φώτης Σιούμπουρας, Ο δικός μας Μενέλαος Λουντέμης, ο.π., σελ. 35-36.

[17] Το καταδρομικό Aurora είναι το πολεμικό πλοίο του ρωσικού στόλου της Βαλτικής που τη νύχτα της 25ης Οκτωβρίου του 1917, έριξε ένα κανονιοβολισμό από το μπροστινό κανόνι του δίνοντας το σήμα για την επιδρομή των μπολσεβίκων στα Χειμερινά Ανάκτορα της Αγίας Πετρούπολης, σηματοδοτώντας έτσι την έναρξη της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Ρωσία.

[18] Μενέλαος Λουντέμης, Τα ποιητικά του, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999, σελ. 384.

[19] Το πρώτο άρθρο του νομοσχεδίου που κατατέθηκε από την κυβέρνηση το 1928 είχε τίτλο «περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών». Προέβλεπε ποινή φυλάκισης εναντίον οποιουδήποτε οργάνωνε ή κατεύθυνε κομμουνιστική ή παρόμοια κίνηση, που απέβλεπε στην ανατροπή με βίαια μέσα του κρατούντος κοινωνικού συστήματος ή στην επικράτηση με τη βία μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης. Το δεύτερο άρθρο τιμωρούσε οποιονδήποτε δημόσια υποστήριζε τον κομμουνισμό ή έκανε σχετικό προσηλυτισμό. Το τέταρτο και το πέμπτο άρθρο απαγόρευαν τις κομμουνιστικές συγκεντρώσεις, καθώς και κάθε ένωση προσώπων που διακήρυσσαν κομμουνιστική ή παρόμοια ιδεολογία. Είναι ο νόμος που έμεινε γνωστός ως Ιδιώνυμο και θα τεθεί σε ισχύ το 1929. Εφαρμόζεται με αυστηρότητα μέχρι το 1936, που θα αντικατασταθεί από έναν ακόμη πιο σκληρό νόμο της δικτατορίας Μεταξά.

[20] Ο Άγγελος Ελεφάντης αναφέρει: οι επίσημοι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους, σχολείο, Πανεπιστήμιο, Τύπος, Εκκλησία ακολουθούν απαρέγκλιτα την γραμμή πλεύσης: αντικομμουνισμός, εθνικισμός, ελληνοκεντρισμός, γλωσσικός συντηρητισμός, εκπαιδευτικός σκοταδισμός. Είναι το νέο τρίπτυχο δίπλα στο πάντα χρήσιμο Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια. Τα μεγάλα ιδεολογήματα με τα οποία θα προσπαθήσουν να πειθαρχήσουν το κοινωνικό σύνολο και να γιατρέψουν την τραυματισμένη έννοια του υπερβατικού έθνους. (Άγγελος Ελεφάντης, Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης. ΚΚΕ και αστισμός στον Μεσοπόλεμο, εκδόσεις Θεμέλιο, 3η έκδοση, Αθήνα 1999, σελ. 380).

[21] Νίκος Αλιβιζάτος: Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922 – 1974. Όψεις της ελληνικής εμπειρίας, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1995, σελ. 390-391.

[22] Μενέλαου Λουντέμη, Ο Εξάγγελος (Άγγελος Σικελιανός), εκδόσεις Δωρικός, Αθήνα 1976, σελ. 81 & 86-87.

©Δημήτρης Δαμασκηνός & Εκδόσεις Ραδάμανθυς