Από το τε΄ύχος 12 του περιοδικού των Εκδόσεων Ραδάμανθυς
*Η ομιλία εκφωνήθηκε στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων, στο Αφιέρωμα στον Κωνσταντίνο Καβάφη που διοργάνωσαν ο πολιτιστικός οργανισμός Μακεδονίας Θράκης ΕΣΑΕΙ ΕΝ ΡΟΗ και οι Εκδόσεις Ραδάμανθυς, σε συνεργασία με την ΠΕ Χανίων, το Σάββατο και την Κυριακή 20 και 21 Απριλίου 2024.
Κυρίες και κύριοι καλησπέρα σας!
‘’Χτίζοντας’’ την αποψινή ομιλία μου, εξαρχής έβαλα στη δόμηση της πνευματικής μου αναζήτησης δυο θεμέλιους νοερούς λίθους. Ο ένας ήταν η γραπτή μαρτυρία του Νίκου Καζαντζάκη με τις εντυπώσεις του από τη συνάντησή του με τον ποιητή στην Αλεξάνδρεια του 1927. Ανάμεσα σε άλλα ο μεγάλος πεζογράφος σημειώνει «Ο Καβάφης είναι από τα τελευταία άνθη ενός πολιτισμού… έχει όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά ενός εξαιρετικού ανθρώπου της παρακμής-σοφός, ειρωνικός, ηδονιστής, γόης, γιομάτος μνήμη… Κοιτάζει ξαπλωμένος σε μια μαλακή πολυθρόνα από το παράθυρό του και περιμένει τους βαρβάρους να προβάλουν…«.
Ο άλλος θεμέλιος λίθος για την προσωπική μου αφόρμηση έμπνευσης είναι ή ίδια η μορφή του Αλεξανδρινού στη γνωστή φωτογραφία του όταν πια ήταν γέρων, καταβεβλημένος και ασθενής. Με τα σκούρα μεγάλα και ακόμα όμορφα μάτια του, με μια ευγενή σοβαρότητα και κυρίως ψυχραιμία, με οξυδερκές βλέμμα σημαδεύει τον φακό και το μέλλον δίχως την παραμικρή ψευδαίσθηση. Εξάλλου ήδη «Η Ιθάκητου είχε δώσει τ’ ωραίο ταξείδι./Χωρίς αυτήν δεν θα βγαινε στον δρόμο. ’Αλλα δεν είχε να του δώσει πια./Κι αν πτωχική τη βρήκε, η Ιθάκη δεν τον γέλασε./Έτσι σοφός που έγινε, με τόση πείρα,/ ήδη κατάλαβε η Ιθάκες τι σημαίνουν«. Και «σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος , αποχαιρέτησε , την Αλεξάνδρεια που έφευγε, την Αλεξάνδρεια που έχανε«. Όμως γνώριζε ότι ο λόγος του θα έμενε ζωντανός και με διαχρονική ισχύ. Ο Καβαφικός λόγος, ως δύναμη νόησης πρωτίστως και δευτερευόντως ως αίσθηση γλώσσας. Γι’ αυτό και η ηγεμονική αυτοπεποίθηση στο μελαγχολικό οξυδερκές του βλέμμα. Το ημίφως και το αδιέξοδο της προσωπικής ζωής του που το βίωσε με βαθιά συστολή ήταν το επώδυνο εργαστήριο της διαμόρφωσης της ποιητικής του ταυτότητας. Στο ποίημά του ΝΟΗΣΙΣ δηλώνει ανοιχτά «μέσα στον έκλυτο της νεότητός μου βίο/μορφώνονταν βουλές της ποιήσεώς μου,/σχεδιάζονταν της τέχνης μου η περιοχή« και η δήλωση αυτή μην μας περιορίζει μόνο στα ερωτικά του ποιήματα που είναι πολύ ολιγότερα από τα ιστοριογενή του. Ο ποιητής βιώνει το ατομικό και το συλλογικό σύμπαν συγχρόνως. Η επίγευση της εποχής του περνά στον λόγο του, γράφει ποιήματα, άλλα τα κρατά και άλλα τα αποκηρύττει. Ισχυρός ο ποιητής, μπορεί να απορρίπτει αφειδώλευτα τον πνευματικό του μόχθο ώστε ο Καβαφικός λόγος να μεταμορφώνεται επί της ουσίας συνεχώς από τον ίδιο τον γεννήτορά του.
Αρκετοί εκπρόσωποι της Αθηναϊκής Σχολής θα επικρίνουν τη φόρμα των στίχων του, θα του καταλογίσουν μιαν προχειρότητα στη μορφή. Ο Αλεξανδρινός θα αδιαφορήσει για αυτές τις αισθητικές παρατηρήσεις. Με το ιδιαίτερο γλωσσικό ιδίωμά του, Αιγυπτιώτικης φραστικής κομψότητας, με βαθιά κατάδυση στην Ιστορία και στην αμφιθυμία της ανθρώπινης οντότητας θα αποκωδικοποιήσει την εποχή του – κυρίως πολιτικά και θα εξοπλίσει την ποίηση με τη σπουδαιότερη αρετή της, την απόκτηση αυτογνωσίας. Κι αν και αυστηρά επιλεκτικός ο Καβαφικός λόγος με την λεπτή και υποδόρια ειρωνεία του – η καβαφική ειρωνεία έχει μια βαθιά συμπόνια στην τραγικότητα του ανθρώπου– θα μας χαρίσει τους στίχους του για να υπομείνουμε με χάρη την όποια διάψευση ζωής.
Ο Καβαφικός λόγος εξαρχής στόχευσε στην παγκόσμια συνείδηση και αν και αποσυρμένος στη μοναξιά του δωματίου του ποιητή, οι απόηχοι της βουερής πολυεθνικής Αλεξάνδρειας έφταναν στα αισθητήρια της ποιήσεώς του, αφομοίωνε τον διεθνή πολιτικό παλμό και τον επέστρεφε κρυμμένο σε συμβολισμούς θεμελιώνοντάς τον σε πρότερες ιστορικές εποχές που όμως επικυρωμένος φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Κι ίσως κι εμείς να καθόμαστε με παρόμοια αμηχανία στον προθάλαμο μιας νέας εποχής –ή μήπως κιόλας ήλθε;-και να μην μπορούμε να ακούσουμε τη μυστική βοή που έρχεται των πλησιαζόντων γεγονότων και που μόνο οι σοφοί δύνανται να αντιληφθούν ευλαβείς όπως προειδοποίησε ο ποιητής κλείνοντάς το ποίημά του με τη θλιβερή διαπίστωση…’’Ενώ εις την οδόν έξω, ουδέν ακούουν οι λαοί‘’. Μα γιατί όμως δεν ακούν οι λαοί; Μήπως επειδή από την ΙΘΑΚΗ του ποιητή κράτησαν μόνο την προτροπή για άφθονα ηδονικά μυρωδικά; Κι έτσι φτάσαμε σε έναν καπιταλιστικό ευδαιμονισμό που εξομοιώνει επίπλαστα και επικίνδυνα-η ψευδαίσθηση είναι πάντα σφαλερό έδαφος- τους κοινωνικά ασθενέστερους με τους ισχυρούς αφού μπορούν να μετέχουν ενός κοινού καταναλωτισμού; Ο Καβαφικός λόγος όμως είναι σαφής και διασφαλίζει την καθαρότητα μιας ιδεολογικής πορείας τονίζοντας «αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει«.
Είναι σαν η ποίησή του να κρατά ένα τεράστιο κάτοπτρο όπου χωρούν μέσα του διάφορες εποχές και ετερόκλητα ιστορικά πρόσωπα Πτολεμαίοι και Βυζαντινοί, Χριστιανοί και ειδωλολάτρες, Έλληνες και Πέρσες, ένα κράμα λαών και ψυχών κι εκεί μπορούμε να καθρεφτιστούμε κι εμείς οι σύγχρονοι για να διδαχθούμε με σεμνότητα να αποφεύγουμε την αλαζονεία και τον αφόρητο ναρκισσισμό, σύμπτωμα των καιρών μας. Στο ποίημά του ΜΑΡΤΙΑΙ ΕΙΔΟΙ η συμβουλή προς τον Καίσαρα είναι συμβουλή προς κάθε σύγχρονο άνθρωπο και κυρίως προς εκείνους που έχουν ρυθμιστικό ρόλο στην πολιτεία, «Κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου, Καίσαρ πια∙ έτσι περιωνύμου ανθρώπου σχήμα όταν λάβεις, τότε κυρίως πρόσεξε σα βγεις στον δρόμον έξω, εξουσιαστής περίβλεπτος με συνοδεία..».
Η βία και η μέθη της εξουσίας, ο πολιτικός οπορτουνισμός δυστυχώς δεν θεραπεύθηκε ποτέ γι’ αυτό και ο Καβαφικός λόγος και στο σημείο αυτό παραμένει ακόμη επίκαιρος. Έρχεται ευθύβολος και στηλιτεύει όσα δεν θα έπρεπε βέβαια να υπάρχουν σε μια δημοκρατία. Στο ποίημά του Η ΔΟΞΑ ΤΩΝ ΠΤΟΛΕΜΑΙΩΝ με αξιοζήλευτη λεκτική οικονομία , σε τρεις στίχους θα παραδώσει το πιο σύντομο μάθημα δημοκρατικής αγωγής «Αν όμως σεις άλλα ζητείτε, ιδού κι αυτά σαφή./Η πόλις η διδάσκαλος, η πανελλήνια κορυφή,/εις κάθε λόγο, εις κάθε τέχνη η πιο σοφή».
Στο ποίημα Η ΣΥΝΟΔΕΙΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ περιγράφει την ακόρεστη δίψα του τεχνίτη Δάμωνα για την είσοδό του στη βουλή: ‘’Αυτά ο Δάμων κάμνει. Και κοντά σ’ αυτά/ο λογισμός του κάθε τόσο μελετά/την αμοιβή του από των Συρακουσών/ τον βασιλέα, τρία τάλαντα, πολύ ποσόν./Με τ’ άλλα του τα χρήματα και αυτά μαζύ/σαν μπουν , ως εύπορος σπουδαία πια θα ζει,/και θα μπορέσει να πολιτεύεται-χαρά!-/κι αυτός μες στη βουλή, κι αυτός στην αγορά«. Γνώριμες παθογένειες του δημόσιου βίου μας που συχνά προκαλούν την οργή και τη δυσαρέσκεια του λαϊκού αισθήματος.
Στο εκτενές ποίημά του ΟΡΟΦΕΡΝΗΣ θα μιλήσει για την ανάλγητη και αδηφάγα εξουσία: ‘’για να μαζεύει αρπαχτικά χρυσό κι ασήμι/και για να ευφραίνεται, και να κομπάζει,/βλέποντας πλούτη στοιβαγμένα να γυαλίζουν./όσο για τη μέριμνα του τόπου, για διοίκηση/ούτ’ ήξερε τι γένονταν τριγύρω του.’’
Επίσης και στο ποίημά του ΠΡΕΣΒΕΙΣ ΑΠ’ ΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ανάγλυφα περιγράφει τη διπλή γλώσσα της πολιτικής, πράγμα σύνηθες και στις μέρες μας. Ο Καβάφης λοιπόν δεν είναι μόνο ο υμνητής των αισθήσεων αλλά σμίλεψε λόγο διαχρονικά πολιτικό. Ακόμη και στα ερωτικά του ποιήματα κάποιες ευαίσθητες υποδηλώσεις του όσον αφορά τα πρόσωπα με τα οποία συνδέθηκε και τη θλιβερή οικονομική τους κατάσταση οδηγούν στην αποτίμηση μιας πολιτικοκοινωνικής πραγματικότητας. Εκθέτοντας εαυτόν λαμβάνει και ο ίδιος θέση.
Στον Καβαφικό λόγο ο όρος Ελληνικός και Ελληνικότητα συναντάται συχνά και κρούοντας συνεχώς το καμπανάκι για τους εκ των έσω κινδύνους περνά τους αιώνες και μας βρίσκει ανήσυχους σήμερα μέσα στον καλπασμό της παγκοσμιοποίησης να ψηλαφούμε αναζητώντας το ελληνικό μας πρόσωπό. Στο ποίημα ΗΡΩΔΗΣ ΑΤΤΙΚΟΣ σε δυο στίχους θα περικλείσει το σύμπτωμα της οπαδοποίησης που φτάνει ως τις μέρες μας «οι Έλληνες (οι Έλληνες!) να τον ακολουθούν/μήτε να κρίνουν ή να συζητούν,/μήτε να εκλέγουν πια, ν’ ακολουθούνε μόνο».
Ο Καβαφικός λόγος θίγει σε πολλά ποιήματά του την υποκρισία ή και τη σύγχυση σε θέματα θρησκευτικής πίστης . Το γεωγραφικό πλαίσιο των ιστοριογενών ποιημάτων του είναι βέβαια στη Μέση Ανατολή που και τώρα φλέγεται και μεγαλώνει η ένταση και μετά την εμπλοκή του Ιράν. Οι αναφορές του στη Συρία πολλές , ξεχωρίζει το ποίημα ΑΣ ΦΡΟΝΤΙΖΑΝ. Ενδιαφέρον ποίημά του και το ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ (50 μ.Χ). Περιγράφει τον εξελληνισμένο Εβραίο Ιάνθη Αντωνίου που ωστόσο συγκρουσιακά εντός του υπάρχει η εβραϊκή πίστη.
Ο Καβαφικός λόγος φτάνει ως τις μέρες μας καίριος και διδακτικός για όλους και για όσους ασχολούνται με την ποίηση. Το ποίημά του ΕΙΣ ΤΟ ΕΠΙΝΕΙΟΝ έρχεται κοντά στις τραγικές στιγμές των σύγχρονων μεταναστευτικών εισροών και εις ΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ως Θεία Δίκη μιλά για τις Ερινύες που κάποτε επισκέπτονται τους ηγέτες-σφαγείς των αθώων. Ο Καβάφης είναι πολιτικός ποιητής και δεν χαρίζεται. Με ασπίδα του την ίδια την ιστορία αποδίδει διαχρονικά δικαιοσύνη και αλήθεια. Για τον ιδιωτικό βίο μάλιστα προτείνει τη διακριτικότητα και όχι την άσκοπη δημοσιοποίησή του. Οπότε στις αντιαισθητικές όψεις μιας τηλεοπτικής δημοκρατίας που ζούμε αντιτάσσει ξεκάθαρα τον παραινετικό λόγο του: «Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,/τούτο προσπάθησε τουλάχιστον/όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις/μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,/μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες./Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,/γυρίζοντας συχνά κ’ εκθέτοντάς την,/στων σχέσεων και των συναναστροφών/την καθημερινήν ανοησία,/ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική«.
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 