Αναδημοσίευση από το Τεύχος 10 του περιοδικού των Εκδόσεων Ραδάμανθυς
Η πληθώρα λογοτεχνικών χαρακτήρων της παγκόσμιας και νεοελληνικής λογοτεχνίας καθιστά ιδιαιτέρως δύσκολη την επιλογή ενός μόνο ως αγαπημένου. Είναι αναγκαίο, επομένως, να καθοριστεί ένα κριτήριο σύμφωνα με το οποίο μπορεί να γίνει μια τέτοια διάκριση. Ως τέτοιο, λοιπόν, ενδέχεται να ιδωθεί η δυναμική του χαρακτήρα που αναδεικνύεται από την αντιστικτικότητα που τον διακρίνει και η δυνατότητα που δίδεται στον αναγνώστη να ταυτιστεί με αυτόν. Ένας ήρωας που εμφορείται ευφυώς από αυτά τα χαρακτηριστικά είναι ο Ρασκόλνικωφ που πρωταγωνιστεί στο «Έγκλημα και τιμωρία» του Φ. Ντοστογιέφσκι.
Ο Ρασκόλνικωφ είναι ένας αντιήρωας που εγείρει το ενδιαφέρον από την αρχή της γνωριμίας μας μαζί του. Το στοιχείο που τον καθιστά αντιήρωα είναι το ότι είναι ένας κοινός καθημερινός άνθρωπος που γίνεται συγχρόνως θύτης και θύμα. Ως θύτης διαπράττει ένα διπλό έγκλημα αλλά ως θύμα υφίσταται τις κοινωνικές εκφάνσεις της αδικίας και της ανισότητας της χώρας του και της εποχής του. Αυτό σημαίνει ότι υπόκειται στις διαδικασίες του νατουραλισμού και παρουσιάζεται ως έρμαιο εξωτερικών δυνάμεων και εσωτερικών συγκρούσεων. Οι εξωτερικές δυνάμεις περιορίζουν την ελευθερία του και οι εσωτερικές συγκρούσεις του αφαιρούν την ιδιότητα του λογικού και ηθικού όντος και τον υποβιβάζουν στο επίπεδο του ζώου. Ο Ντοστογιέφσκι, όμως, δεν τον εγκαταλείπει σε αυτή την αμφίβολη ηθική κατάσταση. Παρουσιάζει τον ήρωά του να αναπτύσσει ηθική και μάλιστα να καθοδηγείται από μια ωφελιμιστική ηθική λογική σύμφωνα με την οποία ο φόνος δικαιολογείται για χάρη του ευρύτερου καλού. Φονεύει μεν διαπράττοντας την υπέρτατη ανομία, αλλά συγχρόνως νιώθει ότι πράττει μια κοινωνική επανάσταση απέναντι σε ό,τι συμβολίζει το θύμα του. Θεωρεί ότι ναι μεν ο νόμος είναι με το μέρος της γριάς τοκογλύφου, καθώς η επιχείρησή της είναι απολύτως νόμιμη, όχι όμως και η ηθική, αφού εκμεταλλεύεται σκληρά όποιον προστρέχει σε αυτήν για οικονομική ενίσχυση.
Εν ολίγοις, ο Ρασκόλνικοφ ενσωματώνει την αντιστικτική ιδεολογική πάλη ανάμεσα στο πόσο επηρεάζει το περιβάλλον και πόσο ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του. Μέσα στον ήρωα όλα αυτά συνυπάρχουν και διαμορφώνουν το υπόβαθρο της ψυχολογικής του κατάστασης. Από τη μια υψώνει τη βούλησή του απέναντι στο κατεστημένο, αλλά από την άλλη αυτή η ελευθερία τον φέρνει αντιμέτωπο με τις συνέπειες της πράξης του, με αποτέλεσμα να δοκιμάζει συνεχώς τα ηθικά και ψυχικά όριά του. Αυτή η διαρκής αναμέτρηση διαμορφώνει για τον ήρωα έναν δρόμο τον οποίο ακολουθεί για να βρει την αυτογνωσία, τη συνείδηση του εαυτού του, την ουσιοκρατική έννοια της ύπαρξης. Πρόκειται για μία πορεία ανηφορική υπό την οπτική της δυσκολίας που την προσδιορίζει αλλά και υπό την Πλατωνική έννοια της ωρίμανσης και αυτοβελτίωσης.
Αυτή η παραδοχή οδηγεί στον επόμενο όρο που καθορίζει τον Ρασκόλνικωφ, αυτόν της αδιάκοπης απόγνωσης ως πεδίο διεξαγωγής του εσωτερικού ηθικού και ιδεολογικού του αγώνα. Η φτώχια, ο άσχημος χαρακτήρας της γριάς-εκμεταλλεύτριας, η κατάσταση της αδερφής του είναι παράγοντες που του ανοίγουν τον δρόμο για να διαπράξει έγκλημα, όμως, παράλληλα, είναι ένας άνθρωπος ευαίσθητος και φιλεύσπλαχνος. Η αντίφαση αυτή κινεί το ενδιαφέρον και δημιουργεί αναγνωστική αγωνία κατά πόσο τελικά ένας τέτοιας ψυχοσύνθεσης άνθρωπος μπορεί να αντέξει το έγκλημα και να αποδεχτεί αυτό το μέρος του εαυτού του. Ο ίδιος είναι πιστός στην ιδεολογία του να αλλάξει τον κόσμο με τον τρόπο που μπορεί, αλλά συγχρόνως βάλλεται από τον εφιάλτη του εγκλήματος και την αγωνία μήπως τον υποπτευθούν. Στην πορεία αναδεικνύεται ότι ο φόβος της τιμωρίας είναι πιο ασήμαντος συγκριτικά με την ανάγκη του να κατανοήσει τα κίνητρα της πράξης του και να βρει τη δική του αλήθεια. Οι ψυχικές και ηθικές του συγκρούσεις είναι έντονες και οδηγούν τόσο τον ίδιο όσο και τον αναγνώστη σε μια οριακά εξαντλητική πνευματική και ψυχική κατάσταση.
Το τέλος έρχεται όχι απλώς με την αυτόβουλη ομολογία του και την τιμωρία του για το διπλό έγκλημα αλλά και με την λύτρωση που επιφέρει μέσα του η αποδοχή του εαυτού του μέσω της οποίας κερδίζει την ελευθερία. Αυτή η γεμάτη αντιφάσεις και πάλη πορεία προς την ελευθερία παρασύρει τον αναγνώστη να ακολουθήσει μαζί με τον ήρωά του τη δική του διαδρομή προς τη μελέτη του εσώτερου εαυτού και την αυτογνωσία του. Ταυτίζεται με τον πρωταγωνιστή, κατανοεί τις αγωνίες του, που σε ένα επίπεδο ίσως είναι και δικές του, και λυτρώνεται μαζί του βιώνοντας την Αριστοτελική κάθαρση, αφού έχει νιώσει τον έλεο και τον φόβο για τον ήρωα.
ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 