Γκεστάλτ

Η μορφολογική θεραπεία-Σύντομη παρουσίαση

Γράφει ο Χρήστος Τσαντής

Ιδρυτής της μορφολογικής θεραπείας (Gestalt) ήταν ο F. Perls. Οι ιδέες που διατύπωσε επηρεάστηκαν αρχικά από την Ψυχανάλυση, καθορίστηκαν όμως από τον υπαρξισμό, από το «κίνημα ανθρώπινου δυναμικού» καθώς και από φιλοσοφίες των λαών της Ανατολής, όπως τη Βουδιστική φιλοσοφία του Ζεν, από το Ψυχόδραμα και τις αρχές που παρουσίασε ο Moreno (Μαλικιώση-Λοΐζου, 1999).

Βασικές θεωρητικές αρχές και έννοιες

Οι βασικές της αρχές συμπυκνώνονται στην ολιστική θεώρηση της ανθρώπινης φύσης. Αντιμετωπίζει τον άνθρωπο δηλαδή σε μια ενότητα, σωματική συναισθηματική, λογική, αισθητηριακή και αντιληπτική, ενταγμένο και σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Αναγνωρίζει την ευθύνη και την δυνατότητα επιλογής κάθε ανθρώπου, την δράση του ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον, την ικανότητά του να παίρνει την τύχη του στα χέρια του, βιώνοντας την πραγματικότητα στο εδώ και τώρα, στο παρόν. Εκφράζει την πεποίθηση πως ο άνθρωπος έχει τη δύναμη και την ικανότητα να κατακτά την αυτογνωσία, να αποκτά επίγνωση των επιλογών του, να παρεμβαίνει και να αλληλεπιδρά με το περιβάλλον (Βλαχούτσικου, 2001).

Βασικές της έννοιες είναι:

• η μορφή (το σχήμα που κυριαρχεί στο παρόν τραβώντας την προσοχή του ατόμου έως να ικανοποιηθεί και να το διαδεχθεί ένα άλλο σχήμα, μια άλλη μορφή που θα απαιτεί την προσοχή του),
• το φόντο (το σύνολο των γεγονότων που έχει ζήσει ο καθένας από τη γέννησή του),
• η ισορροπία και η ομοιόσταση (μια δυναμική κατάσταση αλληλεπίδρασης των συναισθημάτων και της εμπειρίας του ατόμου με τα δρώμενα του περιβάλλοντος),
• οι μισοτελειωμένες υποθέσεις (ζητήματα που απαιτούν ενέργεια «για να κλείσουν» κι εκφράζονται και με σωματικά συμπτώματα καθώς επαναλαμβάνονται ώσπου να αντιμετωπιστούν),
• η επίγνωση (στόχος του ανθρώπου που νοηματοδοτεί τα όσα συμβαίνουν γύρω του και τη δική του δράση αφού οδηγεί στην μεγαλύτερη συνειδητοποίηση και στην ενόραση),
• η υπευθυνότητα (ευθύνη για τον εαυτό που δίνει το έναυσμα αλλά και κίνητρο δραστηριοποίησης και ξεπεράσματος των όποιων εξαρτήσεων, διευκολύνοντας την αλλαγή),
• η επικέντρωση στο παρόν (καθώς το παρελθόν δεν μπορεί να αλλάξει, είναι πίσω, ενώ το μέλλον είναι μπροστά και δεν το ζούμε ακόμα), (Πουλοπούλου, 2003).

Η Gestalt αντιλαμβάνεται την ανθρώπινη ανάπτυξη ως ένα δυναμικό προτσές αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Η τάση για αυτογνωσία και αυτοπραγμάτωση είναι εγγενής στον άνθρωπο. Στο βαθμό που ικανοποιούνται οι διαδοχικές και συνεχώς διευρυνόμενες ανάγκες του, στο βαθμό που επιτυγχάνεται η αυτορρύθμιση, η ισορροπία, η ομοιόσταση, αποκτάται ενόραση, επίγνωση. Ο άνθρωπος αναλαμβάνει την ευθύνη για τον εαυτό του. Δρα, επιλέγει, βιώνει τον εαυτό του ως ένα ολοκληρωμένο άτομο. Ενισχύει τα στοιχεία αυτά που τον ωθούν στην προσωπική ωρίμανση κι εξέλιξή του. Σε αντίθετη περίπτωση, όταν δηλαδή κυριαρχεί η αδράνεια, η ακινητοποίηση, η ακαμψία, η τάση για έλεγχο, όταν συσσωρεύονται μισοτελειωμένες υποθέσεις που πιέζουν για αντιμετώπιση, ο άνθρωπος δυσκολεύεται να βιώσει το παρόν, ζει σε μια κατάσταση «μη άνεσης» και προκαλούνται διαταραχές της ανάπτυξης (Βλαχούτσικου, 2001).

Εφαρμογές

Για την Gestalt η θεραπεία είναι συνυφασμένη με την έννοια της αυτοπραγμάτωσης, της προσωπικής εξέλιξης. Μπορεί να αξιοποιηθεί σε πλαίσιο ατομικό, ζευγαριών, οικογενειακό, ομαδικό, σε οργανισμούς και ιδρύματα, σε σχολεία και κλινικές, σε εταιρείες και σε ένα ευρύτερο κοινωνικό, ακόμα και στο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων. Αντικειμενικά δεν αφορά μόνο όσους αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας αλλά μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στην αυτοπραγμάτωση κάθε ατόμου που βιώνει ζητήματα υπαρξιακά, ζητήματα που απασχολούν ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων στις σύγχρονες κοινωνίες. Δεν έχει περιορισμούς ηλικίας, φύλλου, εθνικότητας, μορφωτικού επιπέδου. Αποτελεί προσέγγιση που μπορεί να βρει εφαρμογή σε όλο το φάσμα ζητημάτων και συνθηκών που αφορούν τη ζωή του ανθρώπου, καθώς συνενώνει σε ενιαίο σύνολο τις αισθήσεις, τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τις κοινωνικές σχέσεις, τη δημιουργικότητα, ωθώντας σε μία ολιστική βιωματική θέαση της ζωής, στην αυθεντικότητα και στην αυτοπραγμάτωση (Ginger, 2009). Η Μαλικιώση-Λοΐζου αναφέρει πως η Gestalt είναι περισσότερο αποτελεσματική με άτομα που θεωρούνται νευρωτικά, γεμάτα φοβίες ή τελειομανείς, μη αποτελεσματικοί, καταθλιπτικοί, άτομα με περιορισμένη λειτουργικότητα κι αδυναμία να χαρούν τη ζωή έστω και στο ελάχιστο (Μαλικιώση-Λοΐζου, 1999). 

Η Gestalt θεωρεί ότι κάθε άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τις επιλογές του. Ο θεραπευόμενος δουλεύει σύμφωνα με αυτό που προκύπτει στο εδώ και τώρα και ο ίδιος επιλέγει το ρυθμό με τον οποίο θα κινηθεί. Το ίδιο ισχύει και σε συνθήκες ομαδικές θεραπείας όπου τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας δρουν σ’ ένα βαθμό ως «βοηθητικά εγώ», παρέχοντας υποστήριξη και ανατροφοδότηση (Perls, 1989). Αξιοποιεί ένα μεγάλο εύρος τεχνικών, στρατηγικών, παιχνιδιών και άλλων θεραπευτικών μεθόδων που προσαρμόζονται στις ιδιαιτερότητές του. Φυσικά προϋποθέτει την ενεργή συμμετοχή του.

Η Gestalt δίνει πολύ μεγάλο βάρος στη συνάντηση θεραπευτή-θεραπευόμενου στην ίδια τη σχέση την οποία και θεωρεί ως σχέση αλληλεπίδρασης, γνήσια και αυθεντική. Θεωρεί και τους δύο ως συνοδοιπόρους στο ταξίδι της αναζήτησης, της επίγνωσης και της αυτοπραγμάτωσης. Ο θεραπευτής εδώ μοιάζει περισσότερο με «συντονιστή» που συμβάλει επαγρυπνώντας ώστε να ανακαλύψει ο πελάτης και να ενεργοποιήσει τις δικές του δυνατότητες (O´ Leary, 1995).

Τεχνικές

Ανάμεσα στις λεκτικές και μη λεκτικές τεχνικές επίγνωσης της Gestalt είναι: Δηλώσεις στο πρώτο ενικό, προσωποποίηση των αντωνυμιών, χρήση της ενεργητικής φωνής, επικέντρωση στο παρόν, επανάληψη, απευθείας ομιλία σε κάποιον κι όχι για κάποιον, αποφυγή των τροποποιητικών-διστακτικών στοιχείων, μετατροπή των ερωτήσεων σε δηλώσεις, ακρίβεια στην έκφραση, δηλώσεις απαιτήσεις, αλλαγή της μορφής ερωτήσεων με τη χρήση του πώς και του τί και όχι του γιατί (λεκτικές).

Στις μη λεκτικές συγκαταλέγονται:

-Οι τεχνικές επίγνωσης του σώματος που περιλαμβάνουν την εκμαίευση των σωματικών αισθήσεων από τον πελάτη, ο ορισμός του συναισθήματος, η ανατροφοδότηση, η αναπαράσταση της γλώσσας του σώματός του.

-Οι εκδραματίσεις που περιλαμβάνουν την τεχνικής της άδειας καρέκλας, την πρόβα, την αντιστροφή, την εξωτερίκευση της έντασης, την αφήγηση και ανάλυση του ονείρου (Πουλοπούλου, 2003).      

Επίλογος

Η Gestalt αποτελεί ουσιαστικά μία φιλοσοφία ζωής. Η μορφολογική θεραπεία υιοθετεί ουμανιστικές αξίες τονίζοντας την ελευθερία, τη δυνατότητα επιλογής, τη δημιουργικότητα και την ελεύθερη συναισθηματική έκφραση του ανθρώπου. Έχει ομοιότητες με την προσωποκεντρική προσέγγιση καθώς είναι συγγενείς οι θεωρητικές πηγές που ενέπνευσαν τους ιδρυτές τους αλλά διαφέρει σημαντικά στο ότι η Gestalt ωθεί στην ενεργό εμπλοκή του θεραπευόμενου πελάτη σε νέες μορφές συμπεριφοράς, γεγονός που η προσωποκεντρική θεωρεί παρεμβατικό. Θεωρητικά επίσης, η Gestalt επικεντρώνει στις ασυνέχειες του εαυτού που εκφράζονται στο εδώ και τώρα, ενώ η προσωποκεντρική μιλά για μια πιο συνεκτική και συμπαγή φύση του ανθρώπου. Οι επικριτές της ισχυρίζονται ότι – επειδή και ο Perls έδειχνε μια αποστροφή απέναντι στη θεωρητικολογία – δεν αποτελεί κάποια ολοκληρωμένη θεωρητική προσέγγιση αλλά κυρίως πηγή τεχνικών (McLeod, 2003). Κάτι που προσωπικά δεν με βρίσκει σύμφωνο. Η Γκεστάλτ αποτελεί μία πολύτιμη πηγή τροφοδότησης της διαδικασίας αλλαγής του ανθρώπου. Η χρήση και η αξιοποίησή της, όπως και κάθε προσέγγισης στη ψυχολογία και τη συμβουλευτική, εξαρτάται από το δυναμικό και τις ανάγκες του ανθρώπου. Καθορίζεται στο θεραπευτικό πλάνο με βάση τις δικές του ανάγκες και ιδιαιτερότητες.

Βιβλιογραφία

-Βλαχούτσικου, Τ. (2001). Γκεστάλτ. Στο Ασημάκης, Π. και συν., Σύγχρονες ψυχοθεραπείες: Από τη θεωρία στην εφαρμογή. Αθήνα: Εκδόσεις Ασημάκης.

-Ginger, S. (2009). Η θεωρία Γκεστάλτ. Στο «Συμβουλευτική: Τριμηνιαία έκδοση επικοινωνιακής αγωγής και διαπροσωπικών σχέσεων, τεύχος 63, Αύγουστος-Οκτώβρης 2009.

-Μαλικιώση-Λοΐζου, Μ. (1999). Συμβουλευτική Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.

-McLeod, J. (2003). Εισαγωγή στη Συμβουλευτική. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο.

– O´ Leary, E. (1995). Η θεραπεία Gestalt. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.

– Perls, F. (1989). Η προσέγγιση Γκεστάλτ. Αθήνα: Εκδόσεις Γλάρος.

-Πουλοπούλου, Ε. (2003). Η μορφολογική συμβουλευτική θεωρία και θεραπεία. Μια ολιστική, βιωματική ψυχοθεραπευτική προσέγγιση. Ρέθυμνο: Πανεπιστημιακή εργασία.

Χρήστος Τσαντής, συγγραφέας-σύμβουλος ψυχικής υγείας