«Δεν άντλησα όμως από τις πηγές μόνον αυτές το πνεύμα μου. Οι πηγές είναι απειράριθμες και τί ωφελεί να τις γνωρίζουμε; Το σπουδαίο είναι να έχεις μέσα σου ψυχή που ν’ αγαπά την αλήθεια και να την παίρνει απ’ όπου τη βρίσκει», Γκαίτε
Γράφει ο Χρήστος Τσαντής*
Λογοτεχνία: δραστηριότητα του κοινωνικού ανθρώπου
Η συγγραφή είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης. Η κοινωνία μιλά μέσω του συγγραφέα. Ο δημιουργός γράφοντας μετασχηματίζει κοινωνικά-προσωπικά βιώματα, που προκύπτουν ως προϊόν της αλληλεπίδρασης μέσα στο πλαίσιο της ζωής.
Η περίφημη «μοναχικότητα» του συγγραφέα δεν είναι παρά μία πλάνη, καθώς και ο ίδιος ο δημιουργός πολλές φορές συνειδητοποιεί αργότερα τις ψυχικές διεργασίες που τον ώθησαν να καταπιαστεί με το ένα ή το άλλο θέμα.
Από την άλλη πλευρά «οι ποιητές γνωρίζουν πολλά πράγματα μεταξύ ουρανού και γης, τα οποία η σχολική μας σοφία δεν έχει καν ονειρευθεί. […] Ο ποιητής δεν μπορεί να παρακάμψει τον ψυχίατρο ούτε ο ψυχίατρος τον ποιητή, και η ποιητική επεξεργασία ενός ψυχιατρικού θέματος μπορεί να αποβεί άψογη, χωρίς να θυσιάζεται η ομορφιά», λέει χαρακτηριστικά ο Φρόυντ στο έργο «Η φαντασίωση και τα όνειρα στην Gradiva του Βίλχελμ Γιένσεν».
Ο Ερατοσθένης Καψωμένος στην «Ποιητική» (πανεπιστημιακές παραδόσεις, β΄ έκδοση, 1998) γράφει: «Μ’ αυτούς τους όρους θα ορίζαμε τη λογοτεχνία ως μία δραστηριότητα του κοινωνικού ανθρώπου, ειδικότερα ως μία σημαίνουσα πρακτική, προϊόν της οποίας είναι το κείμενο, που προκύπτει από μία διαλεκτική ανάμεσα στην ατομική δημιουργικότητα και στους κοινωνικούς προσδιορισμούς της (γλώσσα, λογοτεχνικές συμβάσεις, ιδεολογίες, πολιτιστικούς θεσμούς, συνείδηση κοινωνικής ένταξης, κ.λ.π.)».
Οι εσωτερικές μας ανασκαφές
Μα και οι προαιώνιες φωνές των προγόνων μας και παλαιοτέρων δημιουργών, επικοινωνούν μέσα από το γενετικό μας κώδικα, αλλά και μέσα από τη μελέτη και τα βιώματα. «Οι αρχαιολόγοι διηγούνται πως στις ανασκαφές που είχαν κάμει προ ετών και ανακάλυψαν το μικρό ανάκτορο της Κνωσσού, είχαν βγει στο φως γούρνες με αγωγούς του νερού. Με το μάρμαρό τους φαγωμένο από τα πόδια των πανάρχαιων επισκεπτών και των σταμνιών τους. Πατούσαν με τα πόδια τους, ακουμπούσαν τα δοχεία… είχε βγει στο φως όλο το πανάρχαιο υδραυλικό σύστημα και μάλιστα πολύ φθαρμένο από την πολυχρόνια χρήση. Πολύ ενδιαφέρουσα ήταν εκείνη η ανακάλυψη και η εξερεύνηση… Τακτοποιήθηκαν οι χώροι. Απομακρύνθηκαν τα χώματα και οι πέτρες. Καθαρίστηκαν οι αποξηραμένοι αγωγοί και οι εργάτες τράβηξαν για τα καλύβια τους ν’ αναπαυτούν από το μόχθο της μέρας. Ικανοποιητικά είχε κυλήσει η μέρα με την ολοκλήρωση του μικρού ανακτόρου και την ανακάλυψη του υδραυλικού συστήματος. Αλλά, ω του θαύματος! Την επαύριο η γούρνα ήταν γεμάτη νερό. Το υγρό στοιχείο ύστερα από χιλιετηρίδες είχε ξαναμπεί στη δουλειά. Η παραπλανημένη από τους απανωτούς σεισμούς νερένια βάδιση είχε ξαναμπεί στη τροχιά της», γράφει η Έλλη Αλεξίου στο διήγημά της «Περικλής Ξανθίππου».
Ο Μοντιανό και οι πηγές
«Χρωστώ πολλά στους Έλληνες, στους Γάλλους, χρωστώ άπειρα στον Σαιξπήρο, στον Στέρν, στον Γκολντσμίθ. Δεν άντλησα όμως από τις πηγές μόνον αυτές το πνεύμα μου. Οι πηγές είναι απειράριθμες και τί ωφελεί να τις γνωρίζουμε; Το σπουδαίο είναι να έχεις μέσα σου ψυχή που ν’ αγαπά την αλήθεια και να την παίρνει απ’ όπου τη βρίσκει… Η αλήθεια έχει ανάγκη να την επαναλαμβάνουμε πάντοτε γιατί αενάως μας ξανακηρύττουν την ψευτιά» λέει ο Γκαίτε.
Ο Μοντιανό δεν γράφει στο κενό. Ζει και περιγράφει τη ζωή καθημερινών ανθρώπων στην εποχή της κρίσης. Στο επίκεντρο είναι τα παιδικά βιώματα, η υπαρξιακή αναζήτηση, η περιπλάνηση καθημερινών ανθρώπων, που ζουν πίσω από τον ήλιο, όπως έλεγε ο Καζαντζάκης.
Σκιαγραφεί τους ψυχολογικούς μηχανισμούς της απώθησης, που κάποτε μας προστατεύει, όμως αργότερα, στην διαδικασία της προσωπικής ωρίμανσης, δυσκολεύει τα πράγματα.
Το τραύμα του αποχωρισμού που πραγματεύεται σε πολλά βιβλία του, είναι η άλλη όψη του κοινωνικού τραύματος που συγκλόνισε την κοινωνία κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, της κοινωνικής και εσωτερικής διαπάλης ανάμεσα στην αντίσταση και στο συμβιβασμό απέναντι στο φασισμό, ανάμεσα στην επιβίωση και στην ζωή με αξιοπρέπεια, όπψς χαρακτηριστικά λέει ο Σήφης Μιχελογιάννης.
Η αποκοπή από τις ρίζες, το τραύμα του αποχωρισμού, η εγκατάλειψη, η απόρριψη, είναι κοινά βιώματα των λαϊκών ανθρώπων, όχι όμως μόνο στη Γαλλία, αλλά ευρύτερα στην Ευρώπη και στον κόσμο. Οι στρατιές των προσφύγων που εγκαταλείπουν τις εστίες τους, οι στρατιές των οικονομικών μεταναστών, των πολιτικών προσφύγων, κι από την άλλη μεριά οι άνθρωποι που έχουν ακόμα κάποια πατρίδα και μία στέγη, αλλά ζουν ουσιαστικά άστεγοι, μακριά από τον πραγματικό τους εαυτό, ντυμένοι με μάσκες και με τα δανεικά ρούχα των ρόλων τους, ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες, για τον οποίο έγραφε ο Μούζιλ στο μυθιστόρημά του, δεν είναι παρά τα κομμάτια ενός ενιαίου παζλ που αποτελεί τον κόσμο μας, τον κόσμο που πολλές φορές δεν θέλουμε καν να αντικρύσουμε.
Στα ίχνη του τραύματος
«Η εκούσια απομόνωση, η απομάκρυνση από τους άλλους είναι η πιο πρόχειρη προστασία από τον πόνο που μπορεί να προκληθεί σε κάποιον από τις ανθρώπινες σχέσεις», γράφει ο Φρόυντ στο βιβλίο του «Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας».
Ο Μοντιανό αναζητά τη θεραπεία και ψάχνει να τη βρει στα ίχνη του τραύματος. Οι σελίδες της ιστορίας δεν είναι παρά ο καμβάς ενός μισοτελειωμένου πίνακα. Το παρελθόν φτιάχνει φωλιές μέσα μας. Επιστρέφει κανείς και κοιτά πίσω στους καθρέφτες της παιδικής του ηλικίας, άλλοτε ηθελημένα κι άλλοτε παίρνοντας αφορμή από κάποιο «τυχαίο» συμβάν. Όπως και να ‘χει, μια κατάδυση στα βαθιά νερά του παρελθόντος δεν είναι ποτέ εύκολη υπόθεση. Αποτελεί όμως μία αναγκαία συνθήκη για την αρμονική εξέλιξη στο εδώ και τώρα. Ένα πολύτιμο εργαλείο που μπορεί να βοηθήσει στην προσωπική ανάπτυξη, ώστε ακόμη κι αν… χαθείς στη γειτονιά να καταφέρεις να επιστρέψεις στο σπίτι και να ανοίξεις τα παράθυρα στο φως.
«Κάποιοι άνθρωποι είχαν την τύχη να δημιουργήσουν μια ευτυχισμένη σχέση κι έτσι είτε να θεραπευτούν μέσα από αυτή τη σχέση είτε να στηριχθούν σε αυτή για να πάρουν τη δύναμη που τους χρειάζεται, ώστε να μπορέσουν να εκθέσουν συνειδητά τον εαυτό τους στις απώλειες που βίωσαν στην παιδική τους ηλικία και να πενθήσουν ενεργά γι’ αυτές», γράφει η Alice Miller, στο διάσημο έργο της «Οι φυλακές της παιδικής μας ηλικίας» και συνεχίζει: «Η αντιμετώπιση των απωθημένων τραυμάτων δεν είναι παρά μία από τις πολλές δυνατότητες που έχουμε για να ανακαλύψουμε και να εξοικειωθούμε με τις εντάσεις του εσωτερικού μας κόσμου».
«Βρισκόταν ενώπιον ενός παλίμψηστου του οποίου όλες οι διαδοχικές γραφές ανακατεύονταν σαν διπλοτυπία και συστρέφονταν όπως οι βάκιλοι στο μικροσκόπιο», λέει ο ήρωας του Μοντιανό στο μυθιστόρημα «Για να μη χάνεσαι στη γειτονιά».
«Ο ονειροπόλος αναπληρώνει αυτό που του λείπει και που κατείχε στην ευτυχισμένη παιδική του ηλικία: την προστασία στην οικογένεια, την αγάπη των γονιών και τα πρώτα αντικείμενα της τρυφερής του διάθεσης. Η επιθυμία χρησιμοποιεί μια αφορμή του παρόντος για να πλάσει μια εικόνα του μέλλοντος με πρότυπο το παρελθόν», γράφει ο Φρόυντ στο βιβλίο του «Ο ποιητής και η φαντασία».
Ο Μοντιανό πετυχαίνει, μέσα από τη μορφή που δίνει στις ονειροπολήσεις και στις αναζητήσεις του, με λιτό αφηγηματικό ύφος, με οικονομία και προσήλωση στο απλό και καθημερινό, να ενεργοποιεί τις ονειροπολήσεις του αναγνώστη. Τον αναγνώστη όμως που θέλει και επιδιώκει την ενεργοποίηση και όχι την αποχαύνωση. Τον διευκολύνει έτσι να επεξεργαστεί τις δικές του προσωπικές εσωτερικές πηγές μέσα σε ένα πλαίσιο που επιτρέπει τη ψυχική κατάδυση αλλά και την ανάδυση των απωθημένων συναισθημάτων του. Με αυτόν τον επίλογο όμως μπαίνουμε σε μία άλλη μεγάλη συζήτηση.
Χρήστος Τσαντής 1/12/2015
* Τμήματα του άρθρου αξιοποιήθηκαν στην παρέμβαση του συγγραφέα Χρήστου Τσαντή στην εκδήλωση για τον Πατρίκ Μοντιανό.
Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στις 2/12/2015 στα Χανιά, από τη Λέσχη Ανάγνωσης του βιβλιοπωλείου Επιλογές.
Κεντρικός ομιλητής ήταν ο Σήφης Μιχελογιάννης, Υπεύθυνος της Τοπικής Επιτροπής της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, ο οποίος έκανε μία εκτενή και εμπεριστατωμένη αναφορά γύρω από το θέμα «Η λογοτεχνία της Μνήμης». κ. Μιχελογιάννης παρουσίασε πολύπλευρα το έργο του Μοντιανό και τις συσχετίσεις που προκύπτουν γύρω από τη λογοτεχνική του παραγωγή, με προσεγγίσεις που συνέδεσαν την αρχαία ελληνική γραμματεία μέχρι και τους σύγχρονους δημιουργούς.
Την εκδήλωση άνοιξε η Νίκη Μαρκάκη, υπεύθυνη του βιβλιοπωλείου, που αναφέρθηκε στις δραστηριότητες της Λέσχης Ανάγνωσης αλλά και στο έργο του Νομπελίστα συγγραφέα. Στη συνέχεια η πρόεδρος του Ελληνογαλλικού Συλλόγου Στέλλα Κουτσουπάκη παρουσίασε συνοπτικά σημαντικές πληροφορίες γύρω από τη ζωή και το έργο του συγγραφέα, ενώ ακολούθησαν οι παρεμβάσεις του Χρήστου Τσαντή και της Μαρίας Κωσταριδάκη η οποία παρουσίασε με μια άλλη πρωτότυπη ματιά τη γραφή του Γάλλου συγγραφέα. Η εκδήλωση έκλεισε με τη θεατρική απόδοση χαρακτηριστικών αποσπασμάτων από το βιβλίο του Μοντιανό «Η μικρή Μπιζού», ενώ ακολούθησε πλούσια συζήτηση.
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 