ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

Ο μεταρρυθμιστής από τα Καλάβρυτα

και οι αγώνες του μέσα και έξω από τη Βουλή

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ
(1835 — 1890)

Άρθρο του Γιάννη Κορδάτου στην εφημερίδα ΑΥΓΗ (Ιούλης 1954)

«Ο εργατικός λαός εφωτίσθη είς τάς ημέρας μας αρκετά ώστε νά είναι υπερήφανος απέναντι της ελεημοσύνης τών πλουσίων…

Μιά φωνή εσωτερική τού λέγει:

Μη ελπίζης τίποτε από τούς άλλους, Βοήθησε μόνος σεαυτόν…»

Δεν πέρασαν πολλά χρόνια υστέρα από τη μεταπολίτευση του 1862 και η κοινωνική διαφοροποίηση αρχίζει να συντελείται με γοργότερο ρυθμό. Η Σύρα —που έπαιζε τότε το ρόλο που παίζει ο Πειραιάς απο το 1880 ως τα τώρα— παρουσίαζε εμποροβιομηχανική κίνηση αξιόλογη. Η Πάτρα επίσης, ενώ στην πρωτεύουσα έρχονταν πολλοί Έλληνες κεφαλαιούχοι από τό εξωτερικό και ίδρυαν Εμπορικές, τραπεζικές μα και βιομηχανικές επιχειρήσεις. Έτσι άρχισε στα αστικά κέντρα της χώρας μας να σχηματίζεται εργατική τάξη που σιγά σιγά εποχτά ταξική συνείδηση, οργανώνεται σε επαγγελματικά σωματεία και με το όπλο της απεργίας αντιδρή στην εκμετάλλευση του κεφαλαίου.
Οι Έλληνες κεφαλαιοκράτες γιά νά «προλάβουν» τήν ταξική συνειδητοποίηση των Ελλήνων εργατών, κυκλοφόρησαν τό 1869 ένα βιβλιαράκι μέ τον τίτλο: «Εγκόλπιον του Εργατικού Λαού ή συμβουλαί πρός τούς χειρώνακτας». Καί αν δέν είχαμε άλλες γραπτές μαρτυρίες έφθανε τό φυλλάδιο αυτό γιά νά μάς πείση ότι από τό 1870 πάνω κάτω ο κοινωνικός διαφορισμός έφερε στο προσκήνιο της οικονομικοκοινωνικής ζωής τον Έλληνα εργάτη.
Στά χρόνια λοιπόν αυτά, ήταν φυσικό ν’ αρχίση νά προπαγανδίζεται η ιδεολογία τού φιλεργατισμού πρώτα καί τού σοσιαλισμού αργότερα. Ενώ οί κεφαλαιοκράτες μέ τό «Εγκόλπιον τού Εργατικού Λαού» καί μέ τις εφημερίδες τους συμβούλευαν τούς εργάτες νά μήν απεργούν, νά μήν οργανώνονται σέ σωματεία καί νά μή ζητούν μεγάλα μεροκάματα, οί φιλεργάτες συνιστούσαν πώς τά σωματεία καί οί συνεταιρισμοί εξυπηρετούν τούς έργάτες καί τούς μικροαστούς.

Αρ. Οικονόμου

Ο πρώτος στην Ελλάδα πού έπαιξε τό ρόλο τού φιλεργάτη είναι ό ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ. Γεννήθηκε στά Καλάβρυτα τό 1835, σπούδασε τά νομικά, διορίσθηκε υφηγητής τής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο καί έγινε δικαστής. Από τά φοιτητικά του χρόνια άρχισε νά δημοσιογραφεί καί νά ενδιαφέρεται γιά τήν πολιτική καί οικονομικοκοινωνική κατάσταση τής χώρας μας. Είχε μεγάλη μόρφωση, οξεία αντίληψη καί παρατηρητικότητα. Διάβαζε πολύ καί μιλούσε καλά. Ήταν ρήτορας μαχητικός.

Όσο κι’ αν οι ιδέες του Οικονόμου δεν έθιγαν το ελληνικό κοινωνικό πρόβλημα στή βασική ταξική υπόσταση, οι αγώνες του στόν τομέα της πολίτικο – κομματικής διαμάχης είχαν τήν επίδρασή τους. Η ανεξάρτητη τοποθέτησή του, μέσα καί έξω από τή Βουλή, οι οικονομολογικές του μελέτες, η συμβολή του στήν επιστημονική μελέτη καί αντιμετώπιση των δημοσιονομικών προβλημάτων, είχαν κάποια απόδοση. Οι θαρραλέες έπιθέσεις του κατά τών κεφαλαιούχων, της Εθνικής Τράπεζας καί γενικά κατά τού εξανδραποδιστικού ρόλου τού κεφαλαίου δέν ήταν άγονες. Συμπερασματικά, μπορούμε νά τόν χαρακτηρίσουμε ώς πρόδρομο τής «Κοινωνιολογικής Ομάδας» του 1908—1910.

Για πρώτη φορά τό 1869 σέ μιά του διάλεξη έδειξε πώς τόν τραβούσε η πολιτική. Διατύπωσε τότε ορισμένες αντιλήψεις πού αργότερα καταστάλαξαν σέ πεποιθήσεις.

«Η πρώτη καί κυριωτέρα συμβολή των κυβερνήσεων, τόνιζε, αφορά τήν ασφάλειαν, εξωτερικήν, εσωτερικήν του όλου καί ιδιαιτέρως των Ατόμων, είς τήν τιμήν, τήν ζωήν καί τήν περιουσίαν, τήν τάξιν καί τήν τιμίαν διαχείρισιν του κοινού, δηλαδή τήν διοίκησιν καί τήν δικαιοσύνην. Η δεύτερα κυβερνητική συμβολή είναι η έν τω λαώ διάδοσις των φώτων. Η τρίτη η κατά ξηράν συγκοινωνία, η κατασκευή λιμένων καί φάρων, η υγιεινή τής χώρας αποκατάστασις καί η έπιστημονική των γαιών εξακρίβωσις. Είς ουδέν άλλο έχουν νά αναμιχθούν αί κυβερνήσεις. Η διά των ανωτέρω παρεχόμενη προστασία είναι επαρκής καί πρακτικωτάτη, η εργασία πρέπει νά είναι ελευθέρα ανευ απαγορεύσεων…».

Τόν ίδιο χρόνο συνέστησε στήν ’Αθήνα τόν πρώτο συνεταιρισμό μέ τόν τίτλο: «Εταιρία τού Λαού η Αυτοβοήθεια»• Προλογίζοντας τό Καταστατικό τού συνεταιρισμού αυτού έγραφε μαζί με άλλα:

«Συμπολίται, έχεται τήν ικανότητα νά αναπτύξετε τήν βιομηχανίαν σας και δέν έχετε τά αναγκαία πρός τούτο μέσα. Καταφεύγετε είς τούς κεφαλαιούχους καί σας αποκρίνονται: «η ιδιαιτέρα σας περιουσία είναι ασήμαντος, ούτε θέσιν τινά έχετε είς τήν κοινωνίαν… δέν σας δανείζομεν… ή (αν σας δανείσωμεν) αφήσατε μετά τού τόκου τό δέρμα σας».

Καί τόνιζε ακόμα καί τά παρακάτω πού πρέπει νά τά προσέξουμε:

«’Ο έργατικός λαός έφωτίσθη είς τάς ήμέρας μας Αρκετά ώστε νά είναι υπερήφανος απέναντι της ελεημοσύνης τών πλουσίων… Μιά φωνή εσωτερική τού λέγει: Μή έλπίζης τίποτε από τούς άλλους, Βοήθησε μόνος σεαυτόν…»

Αν καί αποτύχανε οί πρώτες προσπάθειες του, ωστόσο δέν απογοητεύθηκε. Τό 1872 ίδρυσε τό νέο συνεταιρισμό στή Θήβα — τόν ΠΑΜΒΟΙΩΤΙΟΝ, πού σκοπός του ήταν η οίκονομική καί γεωργική Ανάπτυξη τών μελών του.
Τήν ίδια χρονιά είχε δημιουργηθή μεγάλο ζήτημα απ’ αφορμή πού η ξένη Ίταλογαλλική Εταιρία πού είχε άναλάβει από τό 1804 τήν έκμετάλλευση τών «εκβολάδων καί σκωριών» τού Λαυρίου, παραβίαζε τή σύμβαση. Ο Άρ. Οικονόμου δημοσιεύει τότε μιά μελέτη καί ύπερασπίζεται τά δικαιώματα τού ‘Ελληνικού Κράτους.
Δέν πρέπει όμως νά νομίσουμε πώς ο φιλεργατισμός του αγκάλιαζε καί τήν ιδεολογία τού σοσιαλισμού. Κάθε άλλο. Ο Οικονόμου όπως δήλωνε ο ίδιος ήταν ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΗΣ καί έχθρός τού επιστημονικού σοσιαλισμού. Ήταν ο εκπρόσωπος της μερίδας εκείνης της αστικής τάξης πού ζητούσε μεταρρυθμίσεις από τή μιά μεριά γιά νά σπάσει τά φεουδαρχικά δεσμά τής χώρας πού εμπόδιζαν την ανάπτυξη τής βιομηχανίας καί από την άλλη για νά τραβήξη μέ τό μέρος της τα μικροαστικά στοιχεία καί τους εργαζομένους βάζοντας έτσι φρένο στη διάδοση τών σοσιαλιστικών Ιδεών πού αναταράζουν την Εύρώπη.
Τίς ιδέες του αυτές ο Οικονόμου τις ανέπτυξε στην έφημερίδα του: «ΝΕΑΙ ΙΔΕΑΙ» (1878 — 1884) καί στό περιοδικό του: «ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ» (1873 — 1886).

Το 1879 βγαίνει για πρώτη φορά βουλευτής. Οι πατριώτες του Καλαβρυτινοί τόν εκλέγουν μέ μεγάλη πλειοψηφία αν καί τον πολεμούσαν τά μεγάλα τζάκια. Στή Βουλή μένει ανεξάρτητος καί εκθέτει τό δικό του πρόγραμμα. Αλλά στις επόμενες εκλογές τού 1881 καταψηφίσθηκε. Η αποτυχία του φαίνεται τού κόστισε πολύ καί γιά μιά μικρή περίοδο προσπαθεί να επηρεάσει τούς εργάτες της πρωτεύουσας- Συντάσσει τό καταστατικό τού «Εργατικού Συνδέσμου Τυπογράφων» πού δημοσιεύθηκε στις 11 Ιούλη 1882. Στό καταστατικό αυτό (άρθρα 10 — 12) γίνεται λεπτομερειακός λόγος γιά τό δικαίωμα της απεργίας:

«Κηρυχθείσης γενικής Απεργίας εις ούδέν μέλος τού Συνδέσμου επιτρέπεται νά έργασθεί εις τά τυπογραφεία, επί μερικής δε εις τά απηγορευμένα. Εάν μέλος τι παραβή τήν διάταξιν ταύτην κηρύσσεται προδότης, διαγράφεται εκ τού μητρώου τού Συνδέσμου καί στερείται όλων τών καταθέσεών του καί παντός από τού Συνδέσμου δικαιώματος. Τό όνομά του δημοσιεύεται έν τη εφημερίδα τού Συνδέσμου καί εκτίθεται επί μαύρου πίνακος έν τώ καταστήματι αυτού» (Αρθ. 11ο).

Στόν πρόλογο όμως τού καταστατικού διατυπώνει τίς δικές του αρχές καί ιδέες. Αναγνωρίζει μέν ότι τό δικαίωμα τής απεργίας είναι ιερό καί απαραβίαστο, εκθειάζει ωστόσο καί τόν «θρίαμβον τής κοινοτικής Αρμονίας» καί τήν «άκραν ευλάβειαν τού οργανισμού πρός τούς Ιερούς τής Κοινωνίας δεσμούς καί πρός τό υψηλόν τής νομοκρατίας πνεύμα».
Οί προσπάθειες αυτές τού Οικονόμου νά οργανώση τούς εργάτες τών Αθηνών παρεξηγήθηκαν καί άρχισε συστηματική πολεμική εναντίον του. Αν καί ήταν θιασώτης τής «συνεργασίας τών τάξεων» οί αντιδραστικοί τού ρίχτηκαν καί πρώτος καί καλύτερος ο λόγιος Έμμ. Ροίδης.

«Τό Έθνος μας —έγραφε ο Ροίδης— είναι ο Περικλέτος τών Εθνών. Αντικατοπτρίζει όλην τήν (εργατικήν) κίνησιν τού άλλου κόσμου καί τήν παρωδεί… Αί Απεργίαι! Εκεί (στήν Εύρώπη) θά σφίγξη πραγματική ανάγκη εργατικήν τινα τάξιν διά νά εξεγερθή… Εδώ σηκώνονται δύο ή τρεις καί έγείρουν τούς άλλους ένα πρωί καί νά η απεργία ετοίμη. Όχι. Αγκαλά, χρειάζεται καί μία προσκύνησις έν σώματι μέχρι τού μεγαλομάρτυρος προστάτου τών συντεχνιών κ. Αρ. Οικονόμου, χρειάζεται ένας λόγος μακρός, μία σύνταξις καταστατικού, μία άλλη προσκύνησις μέχρι τών γραφείων τών «Νέων Ιδεών», αίτινες είναι αί παραμάναι καί αί ανάδοχοι όλων τών παλαβών ιδεών, μία δημοσίευσις είς αυτήν ενός ψηφίσματος, μέ τα ονόματα προέδρου, αντιπροέδρου, γραμματέως κ.λ.π. καί τότε η απεργία είναι συμπεπληρωμένη…» («Ασμοδαίος» 5-12-1882).

Τό 1883 ο Οίκονόμου αποσύρθηκε από τήν έφημερίδα «Νέαι Ιδέαι» καί έβγαλε νέα βδομαδιάτικη εφημερίδα μέ τόν τίτλο: «ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΗΣ TOΥ ΛΑΟΥ», στην οποία διατυπώνει τίς δικές του ιδέες καί τό δικό του μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα. Όπως καί πρίν έτσι καί τώρα, είναι ο εκπρόσωπος μιας μικρής μειοψηφίας της αστικής τάξης πού ζητεί κοινωνικές μεταρρυθμίσεις για να προλάβη τή δημιουργία κοινωνικού προβλήματος. Τό πολιτικό έμβλημα τού Οικονόμου είναι: «ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΥΠΕΡ TOΥ ΛΑΟΥ ΚΑΙ ΔΙΑ ΤΟΝ ΛΑΟΝ». Πρόγραμμα γεμάτο αντιφάσεις. Χτυπάει τό μεγάλο κεφάλαιο, τήν ολιγαρχία, τούς αύλικούς, γράφει ύμνους για τόν Εργαζόμενο λαό. Όλες όμως αυτές οί επιδιώξεις του αλληλοσυγκρούονταν γιατί η «συνεργασία τών τάξεων» είναι δόγμα Αντι-ιστορικό.
Ωστόσο, οί πολιτικές του αυτές διακηρύξεις βρήκαν απήχηση στις μικροαστικές μάζες στήν πρωτεύουσα καί τό 1885 βγήκε βουλευτής Αττικής. Μέσα στή Βουλή όπως καί πρώτα παρουσίασε μεγάλη δραστηριότητα, αλλα στίς εκλογές τού 1886 δέν πέτυχε. Ενώθηκαν όλα τά τζάκια καί τόν πολέμησαν. Είναι αλήθεια πώς πολλές φορές διατύπωσε ιδέες σωστές. Αν καί πατριώτης φανατικός ήταν φιλειρηνιστής. Τό 1883 έγραφε μαζί μέ άλλα εκθέτοντας τις σκέψεις του για τήν πολυτάραχη εποχή του που εγκυμονούσε πολέμους:

«Δι’ ημάς, η ίδέα τών απανταχού πατριωτών στηρίζεται επί τής αρμονικής ελευθερίας. Δέν είναι οί λαοί, οίτινες σκάπτουσι τών άλλων λαών τόν τάφον. Είναι οί ηγεμονικοί, οί υπό οίονδήποτε όνομα τυραννικοί οργανισμοί (σήμερα θά λέγαμε τα κεφαλαιοκρατικά συγκροτήματα), οί οποίοι αποτελούσι τόν διηνεκή τών λαών κίνδυνον. Αφαιρέσατε από τήν Γερμανίαν καί τήν Αύστρίαν τόν καισαρισμόν καί ιδού τό ασφαλέστερον τής Θεσσαλονίκης τείχος. Δέν είναι οί Ούγγροι καί Κροάται, οίτινες απειλούν τόν Μακεδονικόν Ελληνισμόν. Είναι τό ηγεμονικόν πνεύμα (δηλαδή ο Ιμπεριαλισμός) τής κυβερνώσης Εν Γερμανίας καί Αυστρίας τάξεως, τό οποίον απειλεί τήν μεταξύ τών Ελληνικών (διάβαζε βαλκανικών) χωρών συγκοινωνίαν. Εκάστω τό ίδιο απονέμειν, είναι η σημαία όλων τών λαών. Οι λαοί θέλουν τήν ειρήνην καί τήν ελευθερίαν καί δέν έχουν άλλους εχθρούς, παρά εκείνους, οίτινες διαστρέφουν τό καθολικόν πνεύμα τής γενικής τού ανθρωπίνου πνεύματος ενότητος».

Ο ίδιος επίσης όταν ο Αθηναϊκός τύπος εξυμνούσε τίς τελετές πού έγιναν στήν Πετρούπολη στίς Αρχές Μαΐου 1883 από Αφορμή πού έγινε η στέψη τού Τσάρου Αλεξάνδρου του Γ’ αποδοκίμασε τούς Αθηναίους δημοσιογράφους για τά εξυμνητικά τους άρθρα σ’ εναν δυνάστη του Ρωσικού λαού. «Ντροπή σας», έγραφε:

«Κατά πασαν ημέραν απ’ άκρου είς άκρον τής Ρωσίας άνδρες υφίστανται τά βαρύτατα του ανθρωπισμού μαρτύρια. Εκείνο, πού τό λεπτόν πνεύμα, τό βαθέως, τό φιλοσοφικόν πένθιμον, τό όποιον κυριεύει έν Ρωσία και ποιητάς καί πεζογράφους, τό όποιον αναλύεται είς τούς διαλογισμούς των διαφόρων τού ρωσικού λαού τάξεων, δέν είναι νανούρισμα πρός έξασφάλισιν τού αύτοκρατορικού ύπνου. Αίσθανόμεθα όπως αίσθάνονται οι Ρώσοι πατριώται…».

Σέ αλλο του πάλι άρθρο ο Οικονόμου έγραφε τά παρακάτω, πού δείχνουν πώς ήξερε πολύ καλά τις ζυμώσεις πού γίνονταν στη Ρωσία:

«Πόσος δρόμος —έγραφε— υπολείπεται ακόμη διά τον ρωσικόν λαόν!… Άφ’ ενός δούλοι μέχρι εξευπελισμού καί αφ’ ετέρου μάρτυρες μέχρι ηρωισμού… Τοιαύτη άντίθεσις μεταξύ ηθικής πτώσεως των μέν καί υψηλού πνεύματος των δέ… δέν δύναται ΠΑΡΑ ΝΑ ΔΙΑΔΡΑΜΑΤΙΣΗ ΜΕΓΑΛΑ, ΕΚ ΜΕΡΟΥΣ ΤΟΥΤΟΥ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΥΡΩΠΗΣ, ΠΡΑΓΜΑΤΑ… Όταν η οργή καί η άγανάκτησις, τό πάθος καί η εκδίκησις, διαδεχθώσιν την ταπείνωσιν, υπό την οποίαν διατελεί η Ρωσία, ΤΟΤΕ ΘΑ ΙΔΗ Η ΝΕΩΤΕΡΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΟΝ ΤΙΝΑΓΜΟΝ, ΟΣΤΙΣ ΕΚ ΤΟΥ ΜΑΓΝΗΤΙΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΜΕΝΟΜΕΝΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, ΘΑ ΔΙΑΔΟΘΗ ΠΑΝΤΟΥ ΟΠΟΥ ΠΑΛΛΕΙ ΚΑΡΔΙΑ ΚΑΙ ΑΝΙΣΤΑΤΑΙ ΝΟΥΣ».

Όσο κι’ αν οι ιδέες του Οικονόμου δεν έθιγαν το ελληνικό κοινωνικό πρόβλημα στή βασική ταξική υπόσταση, οι αγώνες του στόν τομέα της πολίτικο – κομματικής διαμάχης είχαν τήν επίδρασή τους. Η ανεξάρτητη τοποθέτησή του, μέσα καί έξω από τή Βουλή, οι οικονομολογικές του μελέτες, η συμβολή του στήν επιστημονική μελέτη καί αντιμετώπιση των δημοσιονομικών προβλημάτων, είχαν κάποια απόδοση. Οι θαρραλέες έπιθέσεις του κατά τών κεφαλαιούχων, της Εθνικής Τράπεζας καί γενικά κατά τού εξανδραποδιστικού ρόλου τού κεφαλαίου δέν ήταν άγονες. Συμπερασματικά, μπορούμε νά τόν χαρακτηρίσουμε ώς πρόδρομο τής «Κοινωνιολογικής Ομάδας» του 1908—1910.

(Εφημερίδα «Αυγή», Ιούλιος 1954)