Η αφήγηση της ιστορίας μέσα στο καμίνι των γεγονότων.

Δεκεμβρης 1944 – Η βάση του διχασμού

Μακρινά αίτια και κοντινές αφορμές φέρανε τη χώρα στην ένοπλη λαϊκή εξέγερση του Δεκέμβρη, στο σπαραγμό του εμφυλίου πολέμου. Στην 4η Αυγουστιανή δικτατορία και την κατοχή πρέπει να ζητήσουμε τα πρώτα. Το δίμηνο διάστημα της απελευθέρωσης έδωσε τις αφορμές. (από το κείμενο της ΕΛΔ)

-Α-

Η ιστορία γράφεται και ξαναγράφεται. Καθένας από τη δική του οπτική επιδιώκει να φωτίσει, να δει την αλληλουχία των πραγμάτων ή να συσκοτίσει επιδιώκοντας να της «φορέσει» με το ζόρι τη στολή που επιμελήθηκε, για να «ταιριάζει» με τα  σύγχρονα συμφέροντά του. Έτσι, με την θέληση να εξαχθούν συμπεράσματα ώστε να επενδυθούν νεότεροι μύθοι, πολλές πλευρές της ιστορικής πραγματικότητας μένουν στα αζήτητα είτε γιατί δεν εξυπηρετούν τα προκατασκευασμένα σχήματα είτε γιατί δεν ευνοούν την συντήρηση του λιβανίσματος των εικόνων διαφόρων «αγιοποιημένων μορφών». Σε κάθε περίπτωση ο καθένας μπορεί, αν το θέλει, να ψάξει για το πολύτιμο νερό της ιστορικής καταγραφής, μέσα στην ίδια την πηγή των ντοκουμέντων κάθε περιόδου. Εκεί αναβλύζει γάργαρο το νερό κι οι μύθοι, κάθε είδους, εύκολα καταρρέουν.

Η Αντίδραση, έκανε, απ’ την 4 Αυγούστου 1936, την οριστική επιλογή της βίας σαν μεθόδου πολιτικής πάλης στη χώρα μας, κάνοντας ανεπανόρθωτη την κατάρρευση των παλιών κομμάτων, των άλλων οργάνων της οικονομικής ολιγαρχίας. Κάτω απ’ τη φασιστική βία της 4ης Αυγούστου, ο λαός ετοιμάζεται ψυχικά για ν’ αντιμετωπίσει τη στιγμή που θα του επιτρέψει ν’ ανακτήσει την πρωτοβουλία της ενέργειάς του. (Από το κείμενο της ΕΛΔ)

Στο πλαίσιο του αφιερώματος για τον Δεκέμβρη του 1944, που ξεκινάει σήμερα η σελίδα, δίνουμε το λόγο σε μία από τις βασικές συνιστώσες του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου. Το κείμενο που θα παραθέσουμε είναι βασικά αποσπάσματα από την Απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής της Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας με πρόεδρο τον Αλέξανδρο Σβώλο και γραμματέα τον Ηλία Τσιριμώκο.

Η Ε.Λ.Δ. ιδρύθηκε μέσα στη γερμανική Κατοχή, το 1941. Ο Αλέξανδρος Σβώλος (1892-1956) στις 10 Απριλίου του 1944 ορκίστηκε πρόεδρος της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (Π.Ε.Ε.Α.), πρωθυπουργός δηλαδή της Ελεύθερης Ελλάδας, της «κυβέρνησης του βουνού». Διαδέχθηκε στην προεδρία τον φίλο του Συνταγματάρχη Ψαρρού και του Στέφανου Σαράφη, τον  στρατηγό Ευριπίδη Μπακιρτζή (ο οποίος έμεινε στην Π.Ε.Ε.Α. σαν αντιπρόεδρος και γραμματέας επισιτισμού). Ο Σβώλος τον Σεπτέμβρη του 1944 μπήκε, σαν υπουργός οικονομικών, στην κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» με πρωθυπουργό τον Γιώργο Παπανδρέου, ύστερα από τη συμφωνία του ΕΑΜ με τους Άγγλους. Παραιτήθηκε από Υπουργός, όπως και τα υπόλοιπα στελέχη του ΕΑΜ στην κυβέρνηση Παπανδρέου, αφού αρνήθηκε να συνυπογράψει τη διάλυση του ΕΛΑΣ. Λίγο αργότερα αποπέμφθηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο Σβώλος ήταν νομικός, διδάκτορας του Συνταγματικού Δικαίου. Το 1946, οπότε και αποπέμφθηκε οριστικά, κατηγορήθηκε ως «ελληνόφων καθηγητής και αποστάτης της εθνικής ιδέας». Είχε εξορισθεί από τη δικτατορία του Μεταξά, ενώ βρέθηκε δεσμώτης της χούντας της 4ης Αυγούστου στα στρατόπεδα πολιτικών εξόριστων της Ανάφης, της Μήλου, της Νάξου και της Χαλκίδας.

Ιδεολογικά, πολιτικά, η αντίδραση ήταν προετοιμασμένη απόλυτα για να δεχτεί τη γερμανική επικράτηση. Ένα της έλειπε: η τόλμη να διακόψει την συνέχεια των δεσμών της Ελλάδας με τις Δυτικές Δημοκρατίες και να διακηρύξει την αλληλεγγύη της με τη νίκη του χιτλερισμού. Κ’ είχε για παρηγοριά την ελπίδα πως, σε περίπτωση ήττας του Χίτλερ, η συντηρητική Αγγλία θα μπορούσε να τον αντικαταστήσει στον αντιδραστικό του ρόλο. (Από το κείμενο της ΕΛΔ)

Ο γραμματέας της Ε.Λ.Δ. Τσιριμώκος ήταν υπουργός Εθνικής Οικονομίας στην κυβέρνηση Παπανδρέου και παραιτήθηκε κι αυτός όταν ζητήθηκε από τους Άγγλους η διάλυση του ΕΛΑΣ. Σύμφωνα όμως με τον ιστορικό Φοίβο Οικονομίδη ο ρόλος του ήταν περίεργος αν όχι σκοτεινός. Ο Τσιριμώκος ήταν προβεβλημένο μέλος της αντιπροσωπείας του ΕΑΜ και πήρε μέρος σε όλες τις κρίσιμες συσκέψεις με τους Βρεττανούς. Ήταν δηλαδή αποδεκτός από τις ηγεσίες των κομμάτων που απαρτίζανε το Μέτωπο. Φαίνεται όμως ότι από το Νοέμβρη του 1944 έρχεται κοντά στον Παπανδρέου και στους Βρεττανούς. Κατά τη διάρκεια των συνομιλιών που οδήγησαν στην τραγική συμφωνία της Βάρκιζας ο αρχιεπίσκοπος-αντιβασιλέας Δαμασκηνός αποκαλύπτει στους Άγγλους ότι γνωρίζει από τον Τσιριμώκο τις προθέσεις και τις κινήσεις του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Από τα λεγόμενα μελών της Βρετανικής αντιπροσωπείας, καθώς και από τις μαρτυρίες όλων σχεδόν των εμπλεκομένων στις συζητήσεις της Βάρκιζας, φαίνεται ότι ο Τσιριμώκος δούλευε ενεργά, από κάποια στιγμή κι έπειτα, για λογαριασμό των Άγγλων επιδιώκοντας να πείσει τα άλλα μέλη της αντιπροσωπείας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ να αποδεχθούν την κατάργηση του όρου για τη χορήγηση της «γενικής αμνηστίας». Κάτι που έγινε τελικά και οδήγησε σε ατέλειωτες διώξεις, εξορίες, φυλακίσεις, βασανισμούς και δολοφονίες αγωνιστών και άλλων ανθρώπων που δεν αποδέχονταν το νέο, Αγγλικό αυτή τη φορά, ζυγό. Γιατί πάνω σε αυτό τον όρο στήθηκε η βιομηχανία των διώξεων, στις οποίες πρωτοστατούσε ο ίδιος κατασταλτικός μηχανισμός που είχαν συγκροτήσει η χούντα του Μεταξά και οι συνεργάτες των Ναζί κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Γεγονός, που δεν πιστεύουμε ότι αποτελεί τυχαία σύμπτωση, είναι πως τις ίδιες ημέρες, 4 με 11 Φεβρουαρίου του 1945 γινόταν η περίφημη Συνδιάσκεψη της Γιάλτας. Μία ημερα μετά, στις 12 Φεβρουαρίου υπογραφόταν η συμφωνία της Βάρκιζας!

Η απόφαση της ΚΕ της Ε.Λ.Δ. δεν ξέρουμε αν γράφτηκε ολόκληρη από τον Τσιριμώκο. Ξέρουμε μόνο πως ο ίδιος ήταν ο εισηγητής. Λέει η απόφαση: Η δυναστεία, προσωπικά, παίζει ανοικτά το χαρτί της Μεγάλης Βρετανίας. Και θέλει τον πόλεμο δική της υπόθεση για να κερδίσει έτσι τη σταθεροποίησή της. Η ολιγαρχία παρακολουθεί με δυσπιστία την πολιτική αυτή. Διαισθάνεται πως ο πόλεμος αυτός, αν δεν νικήσει η Γερμανία και ο χιτλερισμός, θα ξεπετάξει οριστικά στην πρώτη γραμμή της εθνικής ενέργειας τις λαϊκές μάζες, που προσδοκούν την Απελευθέρωσή τους. Παρακολουθεί αναγκαστικά τη δυναστεία στην εθνική πολεμική πολιτική της. Δεν τολμά να προτείνει τη μόνη δική της πολιτική, που θα ήταν η συνεργασία με τον Άξονα. Και περιορίζεται στην αρχική ηττοπάθεια («θα βαστάξουμε οχτώ μέρες ;») και στην προδοσία, τη διάδοση της γερμανοφοβίας και τη διάλυση τού στρατού, σαν εισαγωγή στο παιχνίδι που θα παίξει αργότερα : την «Αγγλόφιλη» συνεργασία με τους Γερμανούς. Γιατί η Ελληνική Αντίδραση θα είναι, σ’ όλη την περίοδο της Κατοχής, η κεφαλή του Ιανού, με το ένα μέρος προς το Χίτλερ και το άλλο προς τους Συμμάχους. (Από το κείμενο της ΕΛΔ)

Ο σκοτεινός ρόλος του γραμματέα της ΕΛΔ εκείνη την εποχή, σαν τη κεφαλή του Ιανού – από το ένα μέρος αντιπρόσωπος του ΕΑΜ και από το άλλο έμπιστος συνομιλητής της αντίδρασης – ένας ρόλος που επαναλήφθηκε το 1965 κατά την Αποστασία (όπου ο Τσιριμώκος σύμφωνα με τη θέληση των Βρετανών και του παλατιού ανέλαβε υπουργός εξωτερικών παίρνοντας μέρος σε κρίσιμες για τους Άγγλους συνομιλίες που είχαν σχέση με το Κυπριακό ζήτημα), δεν μπορεί να εξηγήσει το πως σύρθηκε η ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ σε τόσο επιζήμιες για το λαό και τη χώρα συμφωνίες και υποχωρήσεις, που έτσι κι αλλιώς είχαν ξεκινήσει αρκετά χρόνια νωρίτερα.

Στο πείσμα όλων των πολιτικά νεκρών ανθρώπων και θεσμών, ο λαός οργάνωσε την πιο φανατική, την πιο μαζική αντίσταση που γνώρισε η σκλαβωμένη Ευρώπη (Από το κείμενο της ΕΛΔ)

Οι άνθρωποι που είχαν διακρίνει το ρόλο των Άγγλων, πλέον, είχαν βγει από τη μέση κι ένα ρωμαλέο λαϊκό κίνημα, από τα μεγαλύτερα που γνώρισε, όχι μόνο η Ευρωπαϊκή αλλά και η παγκόσμια ιστορία, παρακολουθούσε εμβρόντητο να παίζονται οι τύχες του στις αίθουσες των σαλονιών του Καΐρου, του Λιβάνου, της Καζέρτας, της Γιάλτας και της Βάρκιζας. Ο λαός – πρωταγωνιστής στην πορεία ανάπτυξης του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος – είχε βρεθεί τώρα σε θέση και ρόλο παθητικού θεατή, βλέποντας τα κεφάλια του Άρη και του Τζαβέλα να κρέμονται από το φανοστάτη των Τρικάλων, βλέποντας την ίδια του την ηγεσία να μην μπορεί να διακρίνει τις παγίδες.

Ένας βασιλιάς στο εξωτερικό, πού επί κεφαλής μιας μερίδας πιστών του, θέλει να είναι το μοναδικό σύμβολο (σύμβολο όμως μόνο, χωρίς περιεχόμενο) εθνικής ενότητας και αντίστασης. Ένα τεράστιο λαϊκό κίνημα στο εσωτερικό, το ΕΑΜ, που κάνει την εθνική αντίσταση, οργανώνει τις λαϊκές δυνάμεις που εξεγείρει η καταπίεση του καταχτητή και στήθος με στήθος, σώμα μέ σώμα αποσπά απ’ την εξουσία του καταχτητή και την εξουσία των ψευτοκυβερνήσεών του τα πρώτα κομμάτια του εθνικού εδάφους.

Λογικά, οι δύο αυτές εκφράσεις της εθνικής αντίστασης θα μπορούσαν να συναντηθούν στον κοινό σκοπό. Αυτό συνέβη στη Γαλλία. Αυτό συνέβη στη Τσεχοσλοβακία. Αυτό θα μπορούσε να συμβεί και στην Ελλάδα, αν για το Γεώργιο και την κλίκα του το λαϊκό κίνημα της Εθνικής Αντίστασης δεν αντιπροσώπευε ένα θανάσιμο κίνδυνο: Το ξύπνημα των λαϊκών μαζών. (Από το κείμενο της ΕΛΔ)

Η εισήγηση, πάνω στην οποία βασίστηκε η απόφαση είναι βέβαια του Τσιριμώκου και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Λόγω της έκτασης του κειμένου θα τη αναδημοσιεύσουμε σε συνέχειες.

Χρήστος Τσαντής

Ε. Λ. Δ.
ΟΛΟΜΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ 15 ΜΑΡΤΙΟΥ 1945

1. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ 4ης ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Μακρινά αίτια και κοντινές αφορμές φέρανε τη χώρα στην ένοπλη λαϊκή εξέγερση του Δεκέμβρη, στο σπαραγμό του εμφυλίου πολέμου. Στην 4η Αυγουστιανή δικτατορία και την κατοχή πρέπει να ζητήσουμε τα πρώτα. Το δίμηνο διάστημα της απελευθέρωσης έδωσε τις αφορμές.

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου υπήρξε το ιδιόμορφο κατασκεύασμα, μες το οποίο το συμφέρον της μοναρχίας συναντήθηκε με τις αντιλαϊκές και αντιδημοκρατικές βλέψεις της οικονομικής ολιγαρχίας, που ήταν το μόνο στήριγμά της.
Η Αντίδραση, έκανε, απ’ την 4 Αυγούστου 1936, την οριστική επιλογή της βίας σαν μεθόδου πολιτικής πάλης στη χώρα μας, κάνοντας ανεπανόρθωτη την κατάρρευση των παλιών κομμάτων, των άλλων οργάνων της οικονομικής ολιγαρχίας. Κάτω απ’ τη φασιστική βία της 4ης Αυγούστου, ο λαός ετοιμάζεται ψυχικά για ν’ αντιμετωπίσει τη στιγμή που θα του επιτρέψει ν’ ανακτήσει την πρωτοβουλία της ενέργειάς του. Ο πόλεμος του 1940 αντιπροσώπευε για το λαό τη στιγμή αυτή.
Στους πρωταγωνιστές του πολέμου πρέπει να διακρίνουμε τρεις χωριστούς, παράγοντες. Τη Μοναρχία, την Αντίδραση, το Λαό.
Η μοναρχία είχε πικρή πείρα απ’ την αντιαγγλική πολιτική της στον προηγούμενο πόλεμο του 1914. Της είχε στοιχίσει δυο φορές την εκθρόνισή της και της είχε αφήσει τη δυσάρεστη ανάμνηση δύο εξοριών. Έτσι η ίδια στενή δυναστική πολιτική που οδήγησε τον Κωνσταντίνο στο γερμανόφιλο στρατόπεδο το 1914, οδήγησε το Γεώργιο στο αγγλόφιλο το 1940.

Για την αντίδραση το πράγμα παρουσιαζότανε με διαφορετική όψη. Ο χιτλερισμός ολοκλήρωνε τα πολιτικά ιδανικά της. Έβλεπε σ’ αυτόν τον πραγματικό θεματοφύλακα της σωτηρίας της απ’ τον κομμουνιστικό κίνδυνο, δηλαδή απ’ την εξέγερση των μαζών. Ιδεολογικά, πολιτικά, η αντίδραση ήταν προετοιμασμένη απόλυτα για να δεχτεί τη γερμανική επικράτηση. Ένα της έλειπε: η τόλμη να διακόψει την συνέχεια των δεσμών της Ελλάδας με τις Δυτικές Δημοκρατίες και να διακηρύξει την αλληλεγγύη της με τη νίκη του χιτλερισμού. Κ’ είχε για παρηγοριά την ελπίδα πως, σε περίπτωση ήττας του Χίτλερ, η συντηρητική Αγγλία θα μπορούσε να τον αντικαταστήσει στον αντιδραστικό του ρόλο.
Μόνο για το Λαό ο πόλεμος είχε το διπλό πραγματικό νόημά του. Το νόημα, πρώτο, πως η νίκη θα εξασφάλιζε την εθνική ανεξαρτησία, πράγμα που χαρακτήριζε τον πόλεμο για την Ελλάδα σαν εθνικό-απελευθερωτικό. Το νόημα, δεύτερο, πως πάλι η νίκη θα μπορούσε να γίνει η αφετηρία για να ξανακερδηθούν οι χαμένες λαϊκές ελευθερίες. Στις 28-10-1940 ο λαός κέρδισε την πρώτη νίκη του, ύστερ’ απ’ τη φασιστική υποδούλωσή του το 1936. Το δυναστικό σκοπό του πολέμου τον έκανε εθνικό και λαϊκό και υποχρέωσε την αντίδραση να δεχτεί το τετελεσμένο γεγονός της εθνικής αντίστασης στη φασιστική επιδρομή και να υποταχθεί σ’ αυτό.

Έτσι, απ’ τις 28-10-40 αρχίζει το μεγάλο δράμα, που κρατάει ως σήμερα τη χώρα μας κάτω απ’ την πίεσή του. Η δυναστεία, προσωπικά, παίζει ανοικτά το χαρτί της Μεγάλης Βρετανίας. Και θέλει τον πόλεμο δική της υπόθεση για να κερδίσει έτσι τη σταθεροποίησή της. Η ολιγαρχία παρακολουθεί με δυσπιστία την πολιτική αυτή. Διαισθάνεται πως ο πόλεμος αυτός, αν δεν νικήσει η Γερμανία και ο χιτλερισμός, θα ξεπετάξει οριστικά στην πρώτη γραμμή της εθνικής ενέργειας τις λαϊκές μάζες, που προσδοκούν την Απελευθέρωσή τους. Παρακολουθεί αναγκαστικά τη δυναστεία στην εθνική πολεμική πολιτική της. Δεν τολμά να προτείνει τη μόνη δική της πολιτική, που θα ήταν η συνεργασία με τον Άξονα. Και περιορίζεται στην αρχική ηττοπάθεια («θα βαστάξουμε οχτώ μέρες ;») και στην προδοσία, τη διάδοση της γερμανοφοβίας και τη διάλυση τού στρατού, σαν εισαγωγή στο παιχνίδι που θα παίξει αργότερα : την «Αγγλόφιλη» συνεργασία με τους Γερμανούς. Γιατί η Ελληνική Αντίδραση θα είναι, σ’ όλη την περίοδο της Κατοχής, η κεφαλή του Ιανού, με το ένα μέρος προς το Χίτλερ και το άλλο προς τους Συμμάχους.
Ο λαός αυτός που έκανε πραγματικά τον πόλεμο, αυτός που κράτησε τη φασιστική εισβολή για να την κάνει φασιστική ήττα, αισθάνεται από πίσω του το δόλιο παιχνίδι που του παίζεται απ’ την ηγεσία. Μια ηγεσία, που είτε χρησιμοποιεί τη δική του πάλη για το δυναστικό συμφέρον της, είτε έχει μόνη ελπίδα της τη νίκη του συστήματος, που ο λαός το αισθάνεται σαν τον μεγαλύτερο εχθρό και της εσωτερικής και της εθνικής ελευθερίας.

2. —Η ΚΑΤΟΧΗ

Με την είσοδο των Γερμανών στην Ελλάδα, ο Γεώργιος φεύγει στο εξωτερικό. Συνοδεύεται απ’ την κατάρα τού Ελληνικού Λαού, για την τυραννία τεσσάρων χρόνων και για την κακή προπαρασκευή του πολέμου, για την κακή και μονόπλευρη διαχείρισή του, για τη διάλυση του μετώπου, που οι φίλοι του προκάλεσαν.
Κι’ όμως ο άνθρωπος αυτός πρέπει να συμβολίσει την Εθνική Αντίσταση στο εξωτερικό!
Στην Ελλάδα παραμένει ένας πολιτικός κόσμος, που έχει φθαρεί και διαφθαρεί, πριν ακόμη απ’ την 4η Αυγούστου, που είχε σταθεί ανίκανος να βρει κυβερνητική λύση για να μη γίνει η δικτατορία, τελειωμένος… […]
Ο Ελληνικός λαός έπρεπε να οργανώσει την αντίσταση, την Εθνική του Επανάσταση.

Ποιός θ’ ανελάμβανε αυτό το έργο;

Ο Βασιλεύς, αποδιοπομπαίος αρχηγός του ελληνικού φασισμού, μπορούσε να βρει την ευκαιρία να ξαναδημιουργήσει κάποιο δεσμό με το λαό, αν καταλάβαινε την ανάγκη της εθνικής αντίστασης, κι αν έπαιρνε τον κόπο να συνδεθεί με το λαϊκό κίνημα, να το ενισχύσει. Προτίμησε να δημιουργεί φιλίες στο εξωτερικό και μηχανορραφίες στο εσωτερικό. Το μόνο πρόβλημα που τον απασχολούσε ήταν πως θα στηρίξει το θρόνο του.

Ο πολιτικός κόσμος είχε συνηθίσει απ’ την 4η Αυγούστου στη σιωπηλή υποταγή. Απ’ τα στελέχη του βγήκαν οι μεγαλόσχημοι πολιτικοί συνεργάτες των Γερμανών, άλλοι φανεροί, άλλοι απ’ τα παρασκήνια. Το μέγιστο μέρος προσπάθησε να «βολέψει τα πράματα», ν’ αποφύγει τις «ιστορίες» με τον κατακτητή. Μερικοί έβρισκαν πως έπρεπε να στηρίξουμε όλοι το Βασιλέα, εκπρόσωπο της Ελλάδας στο εξωτερικό, άλλοι πως ήρθε η κατάλληλη στιγμή για την αντιβασιλική προπαγάνδα. Μα απέναντι στον εχθρό, η Καρτερία, δηλαδή η Υποταγή…
Κι όμως η Εθνική Αντίσταση οργανώθηκε. Στις πόλεις, στην ύπαιθρο, δεκάδες χιλιάδες οι μαχητές ξεπετάχθηκαν. Σιγά-σιγά ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού εδάφους απελευθερώθηκε. Νέοι θεσμοί, ξεπήδησαν απ’ το λαϊκό αγώνα. Γι’ αυτή την «Ελεύθερη Ελλάδα» που δημιουργείται έτσι, οι Γερμανοί υπήρχαν πιά μόνο σαν επιδρομείς και όχι σαν καταχτητές. Στο πείσμα όλων των πολιτικά νεκρών ανθρώπων και θεσμών, ο λαός οργάνωσε την πιο φανατική, την πιο μαζική αντίσταση που γνώρισε η σκλαβωμένη Ευρώπη. Ο λαός μονάχος του, οδηγούμενος απ’ την καθαρά λαϊκή ηγεσία, την ΕΛΔ, το ΚΚΕ, το ΣΚΕ. Ηγέτες και κόμματα που δεν βυθίστηκαν στη σκέψη πότε και πως θα μαζέψουν ψήφους, αλλά πως θα συνδεθούν καλύτερα με το λαό, πως θα προσφέρουν περισσότερες υπηρεσίες στο λαϊκό αγώνα. Και δημιούργησε το ΕΑΜ, την ψυχή και το μοχλό του λαϊκού ξυπνήματος—που του χρησίμεψε και για τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα καθεαυτό, μα που επίσης έπαιξε τεράστιο προοδευτικό ρόλο.

Ολόκληρη η παλιά ηγεσία του τόπου—βασιλιάς, πολιτικός κόσμος—απουσίασε απ’ τον εθνικό αγώνα, όπως ομολογήθηκε στο Λίβανο. Μα όσο περνούσε ο καιρός και φούντωνε το λαϊκό κίνημα, η απουσία δεν ήταν αρκετή. Έγινε ενίσχυση της συνεργασίας. Όταν ο Ράλλης γίνεται πρωθυπουργός, μιλάει και δρα σαν ανθρωπος «εξουσιοδοτημένος». Φτιάχνει Τάγματα Ασφαλείας, που τα πλαισιώνει με «δημοκρατικούς» και «πατριώτες» αξιωματικούς. Και στις περιπτώσεις, όμως, που η ενίσχυση της συνεργασίας δεν είναι άμεση, είναι πάντως έμμεση, γιατί γεννήθηκε πείσμα, αντιπάθεια, υστερότερα μίσος, εναντίον των λαϊκών δυνάμεων, που ενεργούσαν χειραφετημένες απ’ τους παλιούς ανθρώπους που θεωρούσαν πως είχαν το δικαίωμα να είναι πάτρωνές του.
Καταλήγουμε έτσι σ’ αυτή τη μορφή τού διχασμού που ήταν η έκφραση της νεοελληνικής πραγματικότητας στην περίοδο της κατοχής.
Ένας βασιλιάς στο εξωτερικό, πού επί κεφαλής μιας μερίδας πιστών του, θέλει να είναι το μοναδικό σύμβολο (σύμβολο όμως μόνο χωρίς περιεχόμενο) εθνικής ενότητας και αντίστασης. Ένα τεράστιο λαϊκό κίνημα στο εσωτερικό, το ΕΑΜ, που κάνει την εθνική αντίσταση, οργανώνει τις λαϊκές δυνάμεις που εξεγείρει η καταπίεση του καταχτητή και στήθος με στήθος, σώμα με σώμα αποσπά απ’ την εξουσία του καταχτητή και την εξουσία των ψευτοκυβερνήσεών του τα πρώτα κομμάτια του εθνικού εδάφους.

Λογικά, οι δύο αυτές εκφράσεις της εθνικής αντίστασης θα μπορούσαν να συναντηθούν στον κοινό σκοπό. Αυτό συνέβη στη Γαλλία. Αυτό συνέβη στη Τσεχοσλοβακία. Αυτό θα μπορούσε να συμβεί και στην Ελλάδα, αν για το Γεώργιο και την κλίκα του το λαϊκό κίνημα της Εθνικής Αντίστασης δεν αντιπροσώπευε ένα θανάσιμο κίνδυνο: Το ξύπνημα των λαϊκών μαζών. Το κίνημα της Εθνικής Αντίστασης δε μπορούσε παρά να είναι αντιφασιστικό, κι επομένως, στην πορεία του, θα χρησίμευε για την εκκαθάριση του παρελθόντος. Για το Γεώργιο δεν υπάρχει εθνικός σκοπός που θα απαιτούσε τη συνεννόηση, υπάρχει μόνο δυναστικός σκοπός, που υπαγορεύει την πολεμική. Απ’ την άλλη μεριά, για τις λαϊκές μάζες, ο Γεώργιος δεν αντιπροσώπευε τίποτε και ήταν μόνο ο κύριος υπεύθυνος για το τυραννικό και φασιστικό καθεστώς που είχε προετοιμάσει ηθικά και υλικά τη χιτλερική υποδούλωση της χώρας.
Έτσι η Ελλάδα χωρίζεται σε δυο αντίμαχα στρατόπεδα, που δεν είναι κείνα που θα έπρεπε να προβλέψει κανένας, η Αντίσταση και η Προδοσία, αλλά— πράγμα που γίνηκε σιγά-σιγά—η Αντίσταση και η Αντίδραση.

Η αλληλεγγύη των κοινών αντιλαϊκών σκοπών τους συνδέει το βασιλισμό με τον παλιό πολιτικό κόσμο, (έξω από λίγες,

τίμιες εξαιρέσεις) που εφαρμόζει μες την Ελλάδα την πολιτική της Καρτερίας και αντιδρά προς το λαϊκό κίνημα της εθνικής αντίστασης—με όλες τις οργανώσεις και τις ομάδες που φτιάχνει εδώ η δεξιά για να εκπροσωπηθεί δήθεν κι αυτή στην πάλη για την εθνική απελευθέρωση, πραγματικά όμως μόνο και μόνο για να χτυπήσει το εαμικό κίνημα—και, τελικά, με αυτές τις ίδιες τις κυβερνήσεις των δωσίλογων και τα όργανα της λαϊκής καταπίεσης και κατατυράννησης που ιδρύουν με το σύνθημα του αντικομμουνισμού και με τη βοήθεια των αρχών κατοχής. Αντίστροφα, ό,τι θα μπορούσε να ονομαστεί στο εξωτερικό λαϊκή βάση της Εθνικής Αντίστασης εκεί, δημοκρατικά στελέχη του στρατού και η τεράστια πλειοψηφία των ανδρών του, λαϊκές τάξεις των ελληνικών παροικιών, φυγάδες της χιτλερικής τυραννίας στο εξωτερικό, τείνουν να συναντηθούν με το ΕΑΜ που αισθάνεται να τους ενώνει μαζί του ο ίδιος παλμός και ο ίδιος πόθος της εθνικής ελευθερίας.
Η αντίδραση του ΕΑΜ προς τη συνεργασία του Βασιλέως με τις δυνάμεις του εσωτερικού που το πολεμούν, η αντίδραση του Βασιλέως προς τις δυνάμεις της βάσης του που τις έλκει το ΕΑΜ, δημιουργούν αυτή την πραγματικότητα του διχασμού, που είναι η νεοελληνική πραγματικότητα στην περίοδο της κατοχής—στην αρχή «εν δυνάμει», και στο τέλος έκδηλα.

Επιμέλεια αφιερώματος: Χρήστος Τσαντής