Σύντομη παρουσίαση εννοιών των τριών βασικών προσεγγίσεων της Συμβουλευτικής

Γράφει ο Χρήστος Τσαντής

Ο σκοπός και των 3 προσεγγίσεων είναι κοινός. Να βοηθήσουν αποτελεσματικά τον άνθρωπο να βιώσει αυθεντικά και ολοκληρωμένα την ζωή του, αντιμετωπίζοντας με επιτυχία τις όποιες κρίσεις, προσωπικές, κοινωνικές και άλλες που θα συναντήσει (Μακ Λέοντ, 2003). Ας δούμε όμως τις βασικές τους έννοιες:

Ψυχοδυναμική

Ο Φρόυντ, δουλεύοντας κυρίως με ενηλίκους καθώς και με τον εαυτό του, ανέδειξε την σεξουαλική ενέργεια (λίμπιντο) ως βασικού βιολογικού παράγοντα που επιδρά σημαντικά στην πορεία της ανθρώπινης ανάπτυξης, την οποία κατηγοριοποιούσε σε συγκεκριμένα χρονικά-ηλικιακά στάδια που ταυτίζονται με την προσοχή του ανθρώπου σε ορισμένα μέρη του σώματος (ερωτογενείς ζώνες) από τα οποία αντλείται ερωτική ικανοποίηση. Η καθήλωση (λόγω ελλιπούς ικανοποίησης) ή η παλινδρόμηση (λόγω υπέρμετρης ικανοποίησης) σε κάποιο από αυτά τα στάδια, δημιουργούν προβλήματα στην ανάπτυξη της προσωπικότητας. Ο Φρόυντ υπέθεσε οτι ο ψυχισμός του ανθρώπου διαιρείται σε τρία μέρη: Στο Ασυνείδητο (περιέχει σκέψεις και συναισθήματα για τα οποία δεν έχουμε συνείδηση), στο Προσυνειδητό (σκέψεις και συναισθήματα που προσωρινά δεν γνωρίζουμε, αλλά που μπορούν να γίνουν συνειδητά) και στο Συνειδητό (σκέψεις και συναισθήματα για τα οποία έχουμε γνώση). Αναπτύσσοντας παραπέρα τις θέσεις του, ονόμασε «Εκείνο» την ασυνείδητη πηγή των ανθρώπινων ενορμήσεων, «Εγώ» το τμήμα του νου που επεξεργάζεται, φιλτράρει, τις παρορμήσεις του «Εκείνο», προσπαθώντας να τις συνταιριάξει με την εξωτερική πραγματικότητα και τη συνείδηση-«Υπερεγώ» που περιέχει τους κανόνες με τους όποιους μεγαλώσαμε και μάθαμε να ρυθμίζουμε τη ζωή μας. Αιτία της διαταραχής-νεύρωσης είναι η αδυναμία ελέγχου των παρορμήσεων του Εκείνο από το Εγώ με σήμα κινδύνου το άγχος. Για να προστατευθεί το Εγώ απ’ αυτή την πίεση κινητοποιεί ασυνείδητα δυνάμεις (μηχανισμοί άμυνας) (Φρόυντ Σ., 1996).
Στα πρώτα στάδια ανάπτυξης της ψυχοδυναμικής θεωρίας, ο θεραπευτής κατά την ψυχανάλυση επεδίωκε την αναπαραγωγή των συναισθημάτων της παιδικής ηλικίας του ασθενή και την Κάθαρση (απαγκίστρωση από αρνητικά και δυσάρεστα συναισθήματα). Ο θεραπευόμενος εκφράζεται μέσα από ελεύθερους συνειρμούς κι ο σύμβουλος προσπαθεί να τον κάνει να ενεργοποιήσει εικόνες και σκέψεις που είχε κατά την παιδική του ηλικία κι εκφράζονταν απέναντι σε έναν από τους δύο γονείς. Στόχος είναι η κατανόηση αυτών των προβολών του θεραπευόμενου σε όλο το φάσμα των προσωπικών του σχέσεων, αρχικά μέσα στο χώρο του γραφείου κι ύστερα στις σχέσεις που έχει οικοδομήσει με άλλους ανθρώπους. Η αναπαραγωγή των συναισθημάτων της παιδικής ηλικίας και η διαδικασία προβολής τους στον θεραπευτή (μεταβίβαση) απαιτούσε από εκείνον ουδέτερη στάση και συμπεριφορά. Αξιοποιείται η ερμηνεία των ονείρων του θεραπευόμενου, έτσι ώστε να κατανοηθούν καταπιεσμένες, απωθημένες επιθυμίες και φόβοι. Σκοπός είναι να κατακτηθεί η γνώση του Εκείνο από το Εγώ, να υπερνικηθούν οι αντιστάσεις που εκφράζονται μέσα από την επιστράτευση των μηχανισμών άμυνας κατά τη συνεδρία (Φρόυντ, 1993).
Στην πορεία εξέλιξης της ψυχοδυναμικής θεωρίας δόθηκε μεγαλύτερο βάρος στην συναισθηματική ανταπόκριση του συμβούλου (αντιμεταβίβαση) στα συναισθήματα και τις σκέψεις του θεραπευόμενου. Η Άννα Φρόυντ και η Μέλανι Κλάιν διεύρυναν το πεδίο εφαρμογής της ψυχαναλυτικής έρευνας επεκτείνοντας την ψυχοθεραπεία σε παιδιά και σε νέες κατηγορίες προβλημάτων. Χρησιμοποίησαν το παιχνίδι αντί για τους ελεύθερους συνειρμούς των ενηλίκων, κρατώντας τις βασικές έννοιες της ψυχοδυναμικής. Η προσέγγιση των αντικειμενότροπων σχέσεων που ανέπτυξε η Μέλανι Κλάιν, εστιάζοντας στα αντικείμενα (άνθρωποι) που είχαν ιδιαίτερη σημασία στη ζωή του θεραπευόμενου στην παιδική του ηλικία, αποκάλυψε οτι αυτές οι σχέσεις παίζουν πρωταρχικό ρόλο στην ψυχική ανάπτυξη, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα την επίδραση ασυνείδητων βιολογικών ορμών και της λίμπιντο. Αυτές οι σχέσεις επιδρούν σε μέρη και πλευρές του εαυτού, στις σχέσεις με τους άλλους στην ενήλικη ζωή (Καλατζή-Αζίζι & Αναγνωστόπουλος, 1988).

Γνωστική-Συμπεριφορική

Στόχος της είναι η τροποποίηση δυσλειτουργικών πεποιθήσεων μέσα από την κατάκτηση της εμπειρίας και της γνώσης από τον ίδιον τον θεραπευόμενο, ώστε να εντοπιστούν και να ανασκευαστούν κατεκτημένες γνώσεις και σκέψεις που έχουν εγκατασταθεί στο νου (γνωσίες) εγκλωβίζοντάς τον σε μια αρνητική θεώρηση των πεπραγμένων και της καθημερινότητας. Η ερμηνεία που δίνουμε (σχήματα) για όσα συμβαίνουν γύρω μας, καθορίζουν και τα συναισθήματα. Τα σχήματα ή βασικές πεποιθήσεις αποτελούν τον αθέατο συνήθως παράγοντα που κρύβεται πίσω από τις αυτόματες σκέψεις. Σε συνδυασμό με τα ερεθίσματα του εξωτερικού περιβάλλοντος, τροφοδοτούν αυτόν τον εσωτερικό διάλογο και την θετική ή την αρνητική του έκβαση στις περιπτώσεις όπου έχουμε δυσλειτουργία. Αρνητικές αυτόματες σκέψεις επιδρούν, υπονομεύοντας την συμπεριφορά μας κι οδηγώντας στην εκδήλωση συμπτωμάτων. Αυτή η διαδοχική συσχέτιση αυτόματων αρνητικών σκέψεων, επίπτωση στη συμπεριφορά και εκδήλωση συμπτωμάτων ονομάζεται γνωστική τριάδα και αφορά την αρνητική αξιολόγηση του ανθρώπου για τον εαυτό του, την αρνητική οπτική του για τον κόσμο, και τον αρνητισμό του απέναντι σε μελλοντικά γεγονότα. Η συμπεριφορά μας ως αντίδραση σ’ ένα ερέθισμα, επιλέγει συνήθως αυτήν που έχει χρησιμοποιηθεί κατά το παρελθόν κι έχει ενισχυθεί ή ανταμειφτεί (συντελεστική εξαρτημένη μάθηση) (Πέρβιν & Τζων, 2001).
Επιδίωξη μέσα στην θεραπεία είναι η εγκαθίδρυση συμμαχίας ανάμεσα στον θεραπευόμενο και τον σύμβουλο με στόχο την γνωστική αναδόμηση, την αναγνώριση και αντικατάσταση των αρνητικών απόψεων που έχει για τον εαυτό του. Βασική τεχνική είναι η συστηματική απευαισθητοποίηση, όπου ο θεραπευόμενος καλείται να ξαναζήσει τη σχέση με το συμβάν (εξαρτημένο ερέθισμα) που του προκάλεσε φόβο, προετοιμασμένος φυσικά κατάλληλα από τον θεραπευτή του με τεχνικές χαλάρωσης ώστε να ξεπεράσει τον φόβο του (Σίμος, 2010).
Η λογικοθυμική προσέγγιση του Έλλις και η θεωρία του Α-Β-Γ για την ανάπτυξη της προσωπικότητας επικεντρώνει στον στόχο της αλλαγής των μη λογικών «πρέπει»-κανόνων που επιβάλλει ο άνθρωπος στον εαυτό του. Όπου Α το συμβάν-ερέθισμα, Γ το αίσθημα-συμπεριφορά ως επακόλουθο του συμβάντος. Ανάμεσά τους μεσολαβεί το Β, που αποτελείται από τις πεποιθήσεις του ανθρώπου για το γεγονός. Αυτές είναι που τελικά θα κρίνουν και τη στάση του (Γ) απέναντι στο περιστατικό (Α) (Μακ Λέοντ, 2003).

Ανθρωπιστική

Κεντρική θέση κατέχει η ιδέα της εικόνας του εαυτού από το ίδιο το άτομο. Ο εαυτός νοείται ως μία ενιαία δομή. Κάθε άνθρωπος έχει τη τάση να δρα με στόχο την πλήρη ανάπτυξη της προσωπικότητά του (αυτοπραγμάτωση) και να κερδίσει την αγάπη (θετική εκτίμηση) των συνανθρώπων του. Ανάγκες που δεν είναι καθορισμένες από βιολογικά αίτια. Η αυτοαντίληψη είναι η προσωπική εικόνα που έχει σχηματίσει ο καθένας για τον εαυτό του και η θετική αυτοεκτίμηση απορρέει από την αρμονική συνύπαρξη των δύο τάσεων-αναγκών της προσωπικότητας για αποδοχή, ζεστασιά, αγάπη, αναγνώριση και ολόπλευρη ανάπτυξη του εαυτού. Όταν η ανάγκη του ανθρώπου για αυτοπραγμάτωση και για θετική εκτίμηση προσκρούει πάνω σε μη αποδεκτούς για αυτόν κανόνες και όρους των άλλων σημαντικών προσώπων, όταν υπάρχει αντίθεση στην αυτοεικόνα και στην εξωτερική πραγματικότητα δημιουργείται ασυμφωνία που γεννά ένταση και άγχος. Για να ξεπεραστεί αυτή η κατάσταση επιστρατεύονται μηχανισμοί άμυνας με τους οποίους ο άνθρωπος προσπαθεί να επιδράσει στην εικόνα με την οποία αντανακλάται η εξωτερική πραγματικότητα στην δική του συνείδηση. Το μοντέλο των 3 βασικών όρων του Ρότζερς με στόχο την θεραπευτική αλλαγή της προσωπικότητας περιλαμβάνει: την ενσυναίσθηση (η ικανότητα του συμβούλου να πιάνει το «συναισθηματικό μήκος κύματος» του θεραπευόμενου χωρίς να ταυτίζεται μαζί του). Τη συμφωνία (αρμονική συνύπαρξη της δικής μας αντίληψης για τον εαυτό μας-αυτοεικόνα-με τα δεδομένα της πραγματικότητας) και την Θετική αναγνώριση (αποδοχή χωρίς όρους, του θεραπευόμενου από τον θεραπευτή) (Πέρβιν & Τζων, 2001).
Η Gestalt και η παραπέρα ανάπτυξή της από τον Πέρλς έφερε στο προσκήνιο νέες τεχνικές στη θεραπεία, αξιοποιώντας την τέχνη-με πυρήνα το θέατρο-δίνοντας παράλληλα έμφαση στις εσωτερικές συγκρούσεις που βιώνει το άτομο στο εδώ και τώρα. Θεωρεί τον άνθρωπο ως ένα σύνολο που συγκροτείται από τις βιωματικές του εμπειρίες. Αυτές βρίσκονται πίσω από τις ανάγκες ή τα προβλήματά μας (μορφές). Η διαδοχική ικανοποίηση αναγκών και το ξεπέρασμα προβλημάτων οδηγεί στην εξέλιξη μας. Κάθε κύκλος αναγκών που ολοκληρώνεται με επιτυχία-χωρίς εκκρεμότητες-οδηγεί στην αυτορρύθμιση, δηλαδή στην φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού. Οι εκκρεμότητες (ανοιχτοί λογαριασμοί) με ανάγκες που δεν ικανοποιήθηκαν ή προβλήματα που δεν αντιμετωπίστηκαν επαρκώς, μας εμποδίζουν να βιώσουμε αρμονικά τη ζωή μας στο εδώ και τώρα. Βασικός σκοπός της θεραπείας είναι να επεξεργαστούμε την άποψή μας πάνω στην άμεση εμπειρία που ζούμε. Στόχος είναι η κατάκτηση της επίγνωσης των εσωτερικών συγκρούσεων και διεργασιών στα συναισθήματα που βιώνουμε εκείνη τη στιγμή. Η ανάληψη της ευθύνης από μας τους ίδιους, καταπολεμώντας την εξάρτηση, την μεταφορά ευθύνης σε άλλα πρόσωπα και την τάση να εστιάζουμε μόνο σε κάποιες πλευρές του εαυτού μας και των άλλων, αντί να βλέπουμε το σύνολο (Μακ Λέοντ, 2003).

Σύγκριση και αντιπαραβολή

Οι σημαντικότερες διαφορές επικεντρώνονται:
-Στην κινητήρια δύναμη των ανθρώπινων πράξεων. Ο Φρόυντ θεωρούσε την λίμπιντο ως κίνητρο, ενώ ο Ρότζερς εξέφρασε την θέση οτι το κίνητρο είναι η εγγενής τάση προς την ολοκλήρωση της προσωπικότητας. Κίνητρα στο ασυνείδητο τα οποία προέρχονται από απωθημένα βιώματα της παιδικής ηλικίας παίζουν πρωτεύοντα ρόλο λέει η Ψυχοδυναμική. Οι άνθρωποι έχουν ελευθερία επιλογής από την φύση τους, λέει η Ανθρωπιστική, ενώ η ΓΣΘ μιλάει για την προϋπόθεση της εκμάθησης (Καλατζή-Αζίζι & Αναγνωστόπουλος, 1988).
-Στην πορεία ανάπτυξης της προσωπικότητας. Διαφορά που σχετίζεται με την εξέλιξη των επιστημών αλλά και με την επιρροή που ασκούν πάνω τους προγενέστερες φιλοσοφικές και ιδεολογικές θεωρίες (Πέρβιν & Τζων, 2001).
-Στον προσανατολισμό: Η Ψυχοδυναμική ρίχνει το βάρος στο χθες για να φωτίσει το τώρα κι επιμένει στο γιατί, στην αναζήτηση των αιτιών των ψυχολογικών δυσλειτουργιών. Η ΓΣΘ έχει το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον με στόχο να αποτρέψει την επιστροφή στο παρελθόν κι επιμένει στο πως θα γίνει αυτή αλλαγή. Η ανθρωπιστική προτάσσει το εδώ και τώρα, ασκώντας μη καθοδηγητική συμβουλευτική (Μακ Λέοντ, 2003).
Όλες επιδιώκουν την θεραπευτική συμμαχία, την ενόραση, την αλλαγή συμπεριφοράς κι έχουν κοινό σκοπό, όπως αναφέραμε και στον πρόλογο (Μακ Λέοντ, 2003).
Οι διαφορές τους δεν αποκλείουν την συνδυασμένη χρήση τεχνικών και την ανάγκη συνεχούς μελέτης τους. Τεχνικές της μιας, μπορούν να αξιοποιηθούν από τις άλλες, πχ η συστηματική απευαισθητοποίηση από την Ανθρωπιστική ή η αντιμεταβίβαση και από τις τρείς. Υπάρχουν περιπτώσεις με σύνθετα προβλήματα όπου τμηματικά μπορούν να εφαρμοστούν τεχνικές και από τις τρείς, πχ περίπτωση με αγχώδη διαταραχή που σε πρώτη φάση μπορεί να αντιμετωπιστεί καλύτερα με συστηματική απευαισθητοποίηση, ενώ στη συνέχεια γίνεται βαθύτερη διερεύνηση κι αποκάλυψη των πηγών του άγχους με ψυχανάλυση και τέλος συζήτηση πάνω στις επιλογές που ανοίγονται μπροστά στον ασθενή με σκοπό να κάνει το καλύτερο για τον εαυτό του και τους ανθρώπους που αγαπά(Καλατζή-Αζίζι & Αναγνωστόπουλος, 1988).
Στα μειονεκτήματα της Ψυχοδυναμικής αναφέρονται η μεγάλη διάρκεια της θεραπείας, η δυσκολία στην επιστημονική τεκμηρίωση βασικών εννοιών της, ενώ ταυτόχρονα χρεώνουν στον Φρόυντ εμπειρική προσέγγιση. Στα πλεονεκτήματα ανήκει η βαθιά ενδοσκόπηση που προσφέρει στον πελάτη. Η ΓΣΘ στηρίζεται περισσότερο στην επιστημονική παρατήρηση της συμπεριφοράς. Έχει αποδειχθεί πιο αποτελεσματική στις αγχώδεις διαταραχές και σε σοβαρές ψυχολογικές δυσχέρειες ενηλίκων σε ιδρύματα, καθώς και στην τροποποίηση της συμπεριφοράς παιδιών. Κατηγορείται, από τους επικριτές της, για μηχανιστικό τρόπο αντιμετώπισης της προσωπικότητας. Η κριτική που ασκείται στην Ανθρωπιστική εστιάζεται κυρίως στο γεγονός οτι αποτελεί περισσότερο φιλοσοφία ζωής και λιγότερο επιστημονική θεωρία. Δύσκολα μπορούν να τεκμηριωθούν επιστημονικά οι βασικές της έννοιες, όπως και στην ψυχοδυναμική. Δύσκολα μπορεί να εφαρμοστεί σε πιο σοβαρές ψυχολογικές διαταραχές. Είναι όμως πιο αποτελεσματική στις λιγότερο σοβαρές. Επίσης είναι μικρής διάρκειας, γεγονός που σχετίζεται θετικά και με τον οικονομικό παράγοντα για τον πελάτη (Πέρβιν & Τζων, 2001).
Η εμμονή του συμβούλου σε μία αρχική διάγνωση, χωρίς να επανεξετάζεται διαρκώς μέσα από τα νέα δεδομένα που φέρνει η διεργασία της θεραπευτικής σχέσης, ενέχει τον κίνδυνο να ακολουθηθούν μέθοδοι που αντί προοδευτικά να επιλύουν, να φέρνουν ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα. Όσο περισσότερο μαθαίνουμε τον πελάτη μας, τόσο πιο σαφής θα είναι και η διάγνωση μας. Σημαντικό είναι να παρακολουθούνται τα αποτελέσματα επιστημονικών εργασιών κι ερευνών, χωρίς όμως να ξεχνάμε οτι δεν μετρούνται τα πάντα με την έρευνα (Μακ Λέοντ, 2003).
Βασικό ζήτημα είναι η ικανότητα του συμβούλου να πιάνει το «συναισθηματικό μήκος κύματος» του θεραπευόμενου χωρίς να ταυτίζεται μαζί του (ενσυναίσθηση). Η ικανότητα επιμονής στην επικέντρωση στην στιγμή της συνεδρίας, στο πρόσωπο του θεραπευόμενου, στο «εδώ και τώρα» (Γιάλομ, 2004).
Το γεγονός αυτό δεν αναιρεί την ανίχνευση του παρελθόντος, δεν ακυρώνει τις προσπάθειες-σήμερα-να ανοίξουμε δρόμο στο μέλλον, φωτίζοντας παράλληλα το χθες, ανατρέποντας εγκατεστημένες πεποιθήσεις που δυσχεραίνουν την ανάπτυξη και την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς, δίνοντας νόημα στη ζωή μας (Μακ Λέοντ, 2003).
Ο κάθε σύμβουλος πρέπει να δουλέψει με τον εαυτό του. Η εφαρμογή ενός μοντέλου προϋποθέτει από τον Σύμβουλο την κατανόηση των προβλημάτων που έχει κάθε φορά να αντιμετωπίσει. Κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός. Στόχος δεν είναι να λύσουμε εμείς τα προβλήματα των πελατών μας, ως κάποιοι εργολάβοι επίλυσης προβλημάτων, αλλά να καταφέρουμε να γίνουν οι ίδιοι θεραπευτές του εαυτού τους (Μακ Λέοντ, 2003).

Χρήστος Τσαντής Δεκέμβρης 2011

Βιβλιογραφία

-Γιάλομ, Ι. (2004). Το δώρο της Ψυχοθεραπείας. Ανοιχτή Επιστολή σε μια νέα γενιά ψυχοθεραπευτών και στους ασθενείς τους. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα.
-Καλατζή-Αζίζι, Α. & Αναγνωστόπουλος, Φ. (1988), Εισαγωγή στην Κλινική Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
-Μακ Λέοντ, Τ. (2003). Εισαγωγή στη Συμβουλευτική. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο.
-Πέρβιν, Λ. & Τζων, Ο. (2001). Θεωρίες Προσωπικότητας. Έρευνα και Εφαρμογές. Αθήνα: Εκδόσεις Τυπωθήτω.
-Σίμος, Γ. (2010). Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία. Ένας οδηγός για την κλινική πράξη. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.
-Φρόυντ, Σ. (1996). Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση. Αθήνα: Εκδόσεις Επίκουρος.
-Φρόυντ, Σ. (1993). Η Ερμηνεία των Ονείρων. Αθήνα: Εκδόσεις Επίκουρος.