Κ. Θ. Δημαρά «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας»

Οι αρχαίοι ζουν ακόμα
Γύρω στο δημοτικό τραγούδι
Εισαγωγή (απόσπασμα, Εκδόσεις Ίκαρος)
Η ιδιομορφία της ελληνικής χώρας προκαλεί τη σύσταση μικρών νησίδων που βρίσκονται απομονωμένες από τις μεγάλες χερσαίες ή θαλάσσιες συγκοινωνιακές αρτηρίες. Οι νησίδες αυτές μας ενδιαφέρουν πρώτες στην αρχή της ιστορίας μας γιατί φυσικό είναι να διατήρησαν πιο καθαρά τα πολιτιστικά στοιχεία τους. Αποτέλεσμα του σχηματισμού των νησίδων αυτών είναι, ότι σε κάθε μια δημιουργείται ένα σύστημα κλειστής οικονομίας, του οποίου οι συνέπειες, στο ποσοστό που μας ενδιαφέρει, πρέπει να εκτεθούν εδώ, τόσο από την υλική άποψη όσο και από την ψυχολογική.
Κοινωνίες μικρές, ολιγάνθρωπες, με περιορισμένο πλούτο, ζουν σε κάθε μια νησίδα. Η τεχνική τους δεν ανανεώνεται απ’ έξω και έτσι έχουμε μια σαφή τάση για την επανάληψη του είδους. Γνωστό είναι ότι σε ορισμένες ελληνικές περιοχές, για να μην εκτείνουμε την έρευνά μας έξω από το αντικείμενο της μελέτης μας, τα οικιακά σκεύη, τα εργαλεία της αγροτικής ζωής, τα προϊόντα της μικροτεχνίας παρουσιάζουν μια καταπληκτική ομοιομορφία μέσα στους αιώνες. Της ομοιομορφίας αυτής συνέπεια αλλά και μαρτυρία πρέπει να είναι η επανάληψη, χωρίς ουσιαστικές μεταβολές των κοινωνικών θεσμών. Μόνο δηλαδή μια αναλλοίωτη κοινωνική ζωή μπορεί να εξυπηρετηθεί από ανάλλαγες μορφές του υλικού πολιτισμού. Έτσι μπορούμε να καταλήξουμε στην πιθανή υπόθεση, ότι στις ελληνικές νησίδες η εθνική ζωή δεν ανανεωνόταν με γοργό ρυθμό ακόμα κι όταν οι γενικοί πολιτικοί όροι μετέτρεπαν σε ανοιχτή την ελληνική οικονομία.
Με το πέρασμα των αιώνων την ίδια λειτουργική αντίδραση παρουσίαζαν οι πληθυσμοί στις αποφασιστικές στιγμές της ζωής, γέννηση, γάμος, θάνατος. Στις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της επαγγελματικής ζωής, τραγούδια της δουλειάς κλπ., στις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής εορταστικά τραγούδια, έμμετρη απομνημόνευση μεγάλων τοπικών περιστατικών κλπ.
Ανάλογα στατική πρέπει να παρουσιάζεται και η ψυχολογία των απομονωμένων πληθυσμών. Όσο ο ταξιδευτής, πραματευτής, ναυτικός γίνεται φιλοπερίεργος πρώτα κι ύστερα φιλόκαινος με τη συχνή του επαφή και τριβή με άλλους πληθυσμούς, τόσο ο ακίνητος πληθυσμός ρέπει ψυχολογικά προς τη συντήρηση και την επανάληψη των ίδιων λειτουργιών με τους παραδομένους τρόπους. Γνωστό είναι και σήμερα ακόμη, όπου τα μέσα της επικοινωνίας έχουν σε μεγάλο ποσοστό εξουδετερώσει τις συγκοινωνιακές δυσχέρειες, πόσο αργά αντιδρούν οι ακίνητοι γεωργικοί πληθυσμοί στις τεχνικές προόδους. Ο ακίνητος πληθυσμός αποστρέφεται την οποιαδήποτε αλλαγή στους όρους της ζωής του, ακόμη κι αν αυτή η αλλαγή αποτελεί ολοφάνερα βελτίωσή τους. Οι υποτυπώδεις αυτές ψυχολογικές παρατηρήσεις ενισχύουν την υπόθεση για το αναλλοίωτο των κοινωνικών θεσμών μέσα σ’ ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού χώρου. Αν τις αναγάγουμε σε παρωχημένες εποχές, όπου γενικά η τεχνική εξέλιξη δεν παρουσίαζε το σημερινό γοργό ρυθμό, αλλ’ αντίθετα ήταν βραδύτατη, πολλαπλασιάζουμε ανάλογα την απόδοσή τους και τη σημασία τους.
Τέλος θα ήθελα πολύ να εξάρω τις παρατηρήσεις όσες έχουν γίνει ως σήμερα, για τη σταθερότητα της μορφής, την οποία παίρνουν τα προϊόντα της βιοτεχνίας. Ορισμένα σχήματα διακοσμητικά, ορισμένες μορφές κοσμημάτων, ορισμένα σύμβολα της οικιακής ζωής παρουσιάζονται πατροπαράδοτα μέσα στους αιώνες από τα προϊστορικά χρόνια ως την εποχή μας. Η τελευταία αυτή παρατήρηση μας επιτρέπει να κάνουμε ένα βήμα προς τα έξω και, ανεξάρτητα πια από την ιδιοτυπία του ελληνικού χώρου, να θεωρήσουμε ότι η σταθερότητα αυτή των μορφών της λαϊκής ζωής είναι ενδεχόμενο να έχει την αντιστοιχία της και στις λογοτεχνικές εκδηλώσεις του λαού. Όταν παρακάτω απαντήσουμε πανάρχαιους μύθους ή πανάρχαια μορφολογικά στοιχεία να σώζονται μέσα στα δημοτικά μας τραγούδια, θα πρέπει να θεωρήσουμε το φαινόμενο τούτο φυσική συνάρτηση της επιβίωσης των αρχαίων μορφών του πολιτισμού…
[…] τα κάθε λογής τραγούδια της ζωής μπορούν με ασφάλεια να αναγάγουν την καταγωγή τους στ’ αρχαία χρόνια. Ο τελευταίος κύκλος που θα εξετάσουμε εδώ, μας πηγαίνει ως τις πρώτες ρίζες του πολιτισμού μας. Γιατί αληθινά μέσα στις Παραλογές συναντούμε θέματα βασικά που απαντούν στην αρχαία ελληνική φιλολογία, στην αρχαία μυθική παράδοση. Η συγγένεια των τραγουδιών αυτών με ανάλογους μύθους ή ανάλογα τραγούδια άλλων ινδοευρωπαϊκών λαών, αποτελεί μια πρόσθετη απόδειξη της αρχαιότατης προέλευσής τους. Μνημονεύω εδώ, για τη μεγάλη του διάδοση στα Βαλκάνια και για τις πολλές συζητήσεις που έχει προκαλέσει, το τραγούδι του Νεκρού Αδελφού.
Θεματογραφικά εξετασμένος ο μύθος του νεκρού που ξανάρχεται από τον Άδη για να πραγματοποιήσει μια δοσμένη υπόσχεση, έδωσε λαβή στους ερευνητές για να τον συσχετίσουν με το μύθο του Άδωνη, όσο κι αν αυτή η υπόθεση δεν είναι ούτε η μόνη που αναφέρεται στο τραγούδι ούτε η πιο πιθανή. Η φόννισα μητέρα που δίνει στον άνδρα της να φάει το κρέας και πιο ειδικά τα σωθικά του παιδιού, μας φέρνει κι αυτή στην προελληνική κοσμολογία, όπου είναι συνηθισμένο το θέμα του πατέρα που τρώει τα παιδιά του.
Ο Ν. Πολίτης παρατήρησε ότι μέσα στο τραγούδι αυτό παρουσιάζονται δύο ενότητες, από τις οποίες η πρώτη δικαιολογεί το φόνο του παιδιού από τη μητέρα, που θέλει έτσι να εξασφαλίσει την αποσιώπηση ενός σφάλματός της. Αντίθετα η δεύτερη ενότητα, όπου δίνεται στον πατέρα το συκώτι του παιδιού του να το φάει, δεν αιτιολογείται μέσα στο ποίημα και θα έλεγε κανείς πως η μόνη εξήγηση που μπορεί να βρεθεί είναι η συσχέτιση με πανάρχαιους μύθους όπου ο πατέρας αναγκάζεται να φάει, χωρίς να το ξέρει, τα σωθικά του παιδιού του. Σημειώνω ακόμη πως ο γυρισμός του ξενιτεμένου με το βασικό θέμα της αναγνώρισης, το θέμα του κολυμπητή, της κουμπάρας που έγινε νύφη ή του γεφυριού της Άρτας, με την τεράστια εξάπλωσή τους, αποτελούν στο σύνολό τους τεκμήρια επιβιώσεων από την πρώτη αρχαιότητα. Της ίδιας αρχαιότατης αυτής προέλευσης λείψανο και σημάδι πρέπει να θεωρηθεί και η άγρια και πρωτογονική διάθεση που απαντάται συχνά στις παραλογές και μάλιστα στις αρχαιότερες μορφές τους. Έτσι κλείνοντας το κεφάλαιο τούτο μπορούμε να πιστέψουμε πως οι αρχαίοι ζουν ακόμα μέσα στη ψυχή του νέου ελληνικού λαού, μέσα στα τραγούδια του…
[…] Το δημοτικό τραγούδι απαλλαγμένο από την τεχνική επεξεργασία του λογοτέχνη, καθώς παρουσιάζεται μόνο αυτό σαν ανόθευτη έκφραση της ανεπιτήδευτης ψυχής, μας βοηθά, έξω από το χώρο και το χρόνο, να πλησιάσουμε την ίδια την ουσία της ποίησης. Κοιτάζοντας έτσι το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, θα παρατηρήσουμε τη βασική σημασία που έχει στην έμπνευσή του το θέμα του χωρισμού. Ο πόθος της επιστροφής, η νοσταλγία για κάτι χαμένο, η αποστροφή προς το ξένο, το αλλότριο, για την ξενιτειά, μας ανάγει ψυχολογικά σε μια λειτουργία όπου τα διάφορα θέματα γίνονται σύμβολα μιας καθολικής λαχτάρας για ανανέωση. Η διαπίστωση της επίμονης παρουσίας της λαχτάρας αυτής, ντυμένης ποικίλα σύμβολα μέσα στο δημοτικό τραγούδι, ενισχύει την υπόθεση πως ακέριος ο λυρικός λόγος είναι καλυμμένη εκδήλωση προαιώνιας επιθυμίας του ανθρώπου για κάποια μετάβαση σε κάτι καλύτερο.