«Η μάνα, η θεωρία της προσκόλλησης και η κοινωνική καταγωγή». Γράφει ο Χρήστος Τσαντής*

Γράφει ο Χρήστος Τσαντής

«Ακριβώς όπως τα παιδιά εξαρτώνται απολύτως από τους γονείς για τη συντήρησή τους, έτσι και οι γονείς, ιδιαίτερα οι μητέρες, σε όλες τις κοινωνίες, εκτός από τις πιο πρωτόγονες, εξαρτώνται από την ευρύτερη κοινωνία για την οικονομική τους στήριξη. Αν μια κοινωνία αγαπά τα παιδιά της, θα πρέπει να φροντίζει τους γονείς τους» Bowlby,1951.

Τα χαρακτηριστικά που κάθε άνθρωπος αναπτύσσει είναι το αποτέλεσμα της σύνθεσης βιολογικών, κοινωνικών και ψυχολογικών παραγόντων (Pervin, 1978), και σ’ αυτήν την αλληλεπίδραση τούς εξετάζουμε στα πλαίσια του συγκεκριμένου άρθρου.

Από την ώρα ακόμη που το έμβρυο βρίσκεται στην κοιλιά της μητέρας του, αναπτύσσεται φέροντας στο γενετικό του κώδικα τα στοιχεία της βιοκοινωνικής και ψυχολογικής κληρονομιάς των γονιών του αλλά και κάτω από την επίδραση της ζωής της μητέρας και συνολικά της οικογένειας, της συμπεριφοράς της. Το αναπτυσσόμενο έμβρυο αλληλεπιδρά με τον περιβάλλον, με τον ψυχισμό της μητέρας και με τα άλλα πρόσωπα που είναι κοντά στην οικογένεια. Είναι γνωστό σήμερα ότι η καθημερινότητα των γονιών, η προσωπική τους συγκρότηση, η ψυχολογική και κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση επιδρούν στην ανάπτυξη του εμβρύου (Kalat, 2001).

Η αρμονική ανάπτυξη της προσκόλλησης, ως πρώτης διαπροσωπικής σχέσης που διαμορφώνει ο άνθρωπος, μέσα από την ψυχική αλληλεπίδραση μητέρας-παιδιού στην αρχή, δημιουργεί ένα πρότυπο σχέσεων με τους άλλους ανθρώπους στην πορεία ανάπτυξης της προσωπικότητας. Χαρακτηριστική είναι η φράση που χρησιμοποίησε ο D. W. Winnicott (1976), πως «το μωρό δεν υπάρχει μόνο του, αλλά ουσιαστικά είναι μέρος μιας σχέσης».

Σχετικά πρόσφατη είναι και η εργασία της Alice Miller η οποία βασισμένη σε δικές της έρευνες – με επιρροές από τον Winnicott – ανέδειξε τη σημασία του ψυχικού τραύματος κατά την παιδική ηλικία και τις επιπτώσεις του στην ενήλικη ζωή, δίνοντας μάλιστα και μια ψυχολογική ερμηνεία κοινωνικών και πολιτικών γεγονότων της σύγχρονης ιστορίας (Miller, 2010).

Σύντομα για την προσκόλληση

Αναφέρουμε επιγραμματικά ορισμένες βασικές πλευρές μιας θεωρίας που στηρίζεται σ’ ένα πλούσιο ερευνητικό έργο. Η έννοια της προσκόλλησης αναπτύχθηκε από τον Βρετανό Ψυχίατρο J. Bowlby κι αναφέρεται στο δεσμό που αναπτύσσεται στα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού, ανάμεσα σ’ αυτό και τη μητέρα καθώς και με τα σημαντικά πρόσωπα του περιβάλλοντος του τα οποία το φροντίζουν.
«Για να εξελιχθεί ομαλά η ανάπτυξη, οι ιστοί πρέπει να εκτεθούν στην επίδραση του κατάλληλου οργανωτή, σε ορισμένες κρίσιμες περιόδους. Με τον ίδιο τρόπο, για να εξελιχθεί ομαλά η ψυχική ανάπτυξη, φαίνεται ότι είναι απαραίτητο να εκτεθεί η αδιαφοροποίητη ψυχή, σε ορισμένες κρίσιμες περιόδους, στην επίδραση του ψυχικού οργανωτή: της μητέρας» (Bowlby,1951).

Η προσκόλληση περνά από 3 βασικά στάδια-φάσεις: την αδιαφοροποίητη όπου το βρέφος δείχνει σημάδια, χωρίς όμως να απευθύνεται σε κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο (8η εβδομάδα-5ο ή 6ο μήνα), την μονοπροσωπική προσκόλληση όπου δείχνει σαφή προτίμηση σε ένα πρόσωπο (5ος, 7ος – 3 με 4 μήνες ακόμα, εδώ εμφανίζεται και το άγχος προς τα ξένα πρόσωπα) και η πολυπροσωπική προσκόλληση όπου εμφανίζεται ο δεσμός του βρέφους με τα πρόσωπα που αλληλεπιδρούν πιο στενά μαζί του στο περιβάλλον όπου ζει (Παρασκευόπουλος, 1985).

Το θεωρητικό έργο του J. Bowlby, συμπληρώθηκε από την εμπειρική έρευνα της M. Ainsworth η οποία συνέδεσε τον τρόπο αντίδρασης των βρεφών, όταν αποχωρίζονταν από τη μητέρα, καθώς και όταν επανασυνδέονταν μαζί της. Υποστήριξε πως ο δεσμός που αναπτύσσουν τα βρέφη με τις μητέρες τους (φιγούρα προσκόλλησης), κατηγοριοποιείται, αναδεικνύοντας 3 βασικές μορφές προσκόλλησης: την ασφαλή, την ανασφαλή, και την αμφιταλαντευόμενη προσκόλληση, ανάμεσα στην ασφαλή και την ανασφαλή. Τα συναισθήματα που γεννά αυτός ο δεσμός επιδρούν και κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής, δρώντας ως πρότυπο για το είδος των διαπροσωπικών σχέσεων που θα χτίσει το άτομο στα επόμενα χρόνια της ζωής του (Pervin & John, 2001).

Ο J. Bowlby υποστήριξε πως το βρέφος διαθέτει μια σειρά από βασικά ένστικτα-σήματα όπως το πιπίλισμα, η βλεμματική επαφή, το κλάμα, το χαμόγελο, που παίζουν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της προσκόλλησης (Bretherton, 1995).

Ο Freud υποστήριζε πως η προσκόλληση είναι δευτερογενές αποτέλεσμα της ικανοποίησης βιολογικών ενστίκτων. Ο J. Bowlby κάτω και από την επίδραση των ερευνών του Harlow, του Lorenz και της εθολογίας, έδειξε ότι η προσκόλληση αποτελεί πρωτογενή ανάγκη του βρέφους, έμφυτη βιολογική ανάγκη που πλάθεται σύμφωνα με τα βιώματα που αποκτά το άτομο από τη σχέση του με άλλα σημαντικά άτομα. Δεσμοί που αναζητούνται και αναπαράγονται στη διάρκεια της ενήλικης ζωής (Παρασκευόπουλος, 1985).

Μίλησε για το άγχος αποχωρισμού, άποψη που ανέλυσε αργότερα και η M. Ainsworth, ενώ ανέλυσε πως οι διεργασίες του πένθους σχετίζονται με την ανάπτυξη της προσκόλλησης και την απουσία ή μη διαθεσιμότητα του προσώπου με το οποίο έχει δημιουργηθεί ο δεσμός, θέσεις που βοήθησαν αργότερα στη φροντίδα ανθρώπων που πενθούσαν (Bretherton, 1995).

Πλεονέκτημα της θεωρίας του Bowlby είναι ότι τεκμηρίωσε τους ισχυρισμούς του με πλήθος ερευνητικών ευρημάτων (Pervin & John, 2001). Αναθεώρησε τις απόψεις του Freud για τα κίνητρα της ανθρώπινης συμπεριφοράς ενώ παράλληλα υποστήριξε, με μελέτες και στοιχεία, την σημαντικότητα του οικογενειακού κλίματος στην ανάπτυξη του ατόμου και της κοινωνίας (Bourdin, 2005).

Η αντίληψή του οτι τα κίνητρα της ανθρώπινης συμπεριφοράς πηγάζουν από την αλληλεπίδραση συστημάτων που επιθυμούν ζεστασιά, οικειότητα, αλλά και αναζήτηση και καινοτομία, είναι ανοιχτή και τροφοδοτεί μελλοντικές έρευνες για την ανάπτυξη της θεωρίας της προσκόλλησης (Bretherton, 1995).

Υπάρχουν έρευνες όμως που έχουν δείξει οτι οι τύποι προσκόλλησης είναι πιο εύκαμπτοι, απ’ ότι παρουσιάζει ο Bowlby, καθώς φαίνεται οτι κάθε άνθρωπος διαθέτει ένα ρεπερτόριο από σχέσεις προσκόλλησης στο οποίο τείνει να προσαρμόζεται ανάλογα με τους ανθρώπους που έχει γύρω του και τις συνθήκες στις οποίες βρίσκεται (Pervin & John, 2001).

Η θεωρία και η έρευνα της προσκόλλησης έχουν εφαρμογές στην αναπτυξιακή ψυχοπαθολογία με πάμπολλες μελέτες γύρω από τις κλινικές επιπτώσεις της προσκόλλησης (Belsky & Nezworski, 1988).

Οικογένεια και κοινωνία

Το φυσικό περιβάλλον, οι συνθήκες ζωής, η κοινωνική θέση, η επαγγελματική ειδίκευση και το μορφωτικό επίπεδο των γονιών μας, αποτελούν παράγοντες που αλληλεπιδρούν με το γενετικό υλικό που μας έχουν κληροδοτήσει. Τα πρώτα μας βήματα, ανατροφή, διαπαιδαγώγηση, κοινωνικοποίηση γίνονται μέσα σε ένα περιβάλλον που δεν ορίζουμε εμείς αλλά μέσα σε συνθήκες που προϋπάρχουν, μέσα σε αντιλήψεις, νοοτροπίες και συμπεριφορές που έχουν δομηθεί πάνω σε συγκεκριμένους κοινωνικούς θεσμούς στους οποίους το παιδί, ο έφηβος αργότερα, καλείται να προσαρμοστεί και να εγκλιματιστεί (Erikson E., 1990).

 Ο Erikson μίλησε για τα ψυχοκοινωνικά στάδια ανάπτυξης της προσωπικότητας, δίνοντας βάρος στο ίδιο το προτσές της αναπτυξιακής διαδικασίας, θεωρώντας πως σε κάθε φάση της ζωής του, ο άνθρωπος καλείται να απαντήσει σε μία αναπτυξιακή κρίση, αλληλεπιδρώντας με τον κοινωνικό περίγυρο (Erikson, 1975).

Η Mahler προσεγγίζει τη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού συμπληρώνοντας την Klein, ξεπερνά τη βιολογική θεώρηση της ανθρώπινης φύσης που υιοθετούσε η ψυχανάλυση και μιλά ουσιαστικά για μία βιοκοινωνική ύπαρξη, φέρνοντας στο προσκήνιο τον άνθρωπο ως κοινωνικό ον. Η ίδια άνοιξε νέους δρόμους στην αντιμετώπιση των παιδικών ψυχώσεων (Γαλανάκη, 2003).

O Bettelheim ανέλυσε την λειτουργία των συμβόλων των παραμυθιών στο ψυχισμό των παιδιών (Bourdin, 2005).

Η οικογένεια είναι το πρώτο κοινωνικό σχήμα που βλέπει το παιδί. Η πρώτη κοινωνική ομάδα στην οποία εντάσσεται. Μέσα σε αυτή θα πάρει τα πρώτα ερεθίσματα, θα αλληλεπιδράσει με άλλους ανθρώπους, θα αναπτύξει κάποιες πρώτες ψυχολογικές και κοινωνικές δεξιότητες που αφήνουν τα σημάδια τους είτε σαν σκιά είτε σαν αύρα και στα υπόλοιπα στάδια ανάπτυξης της προσωπικότητας.

Μέσα στην οικογένεια παίρνει το παιδί το βάπτισμα του πυρός στην κοινωνικοποίηση, αναγνωρίζει και ταυτίζεται με πρότυπα που θα επιδράσουν και στην κατοπινή εξέλιξη των διαπροσωπικών του σχέσεων, γνωρίζει τους πρώτες κώδικες συμπεριφοράς που αφορούν το φύλλο του, μαθαίνει την επιβράβευση. Επιδρούν μαζί με τα παραπάνω, ο αριθμός των μελών της οικογένειας, η σειρά γέννησης των παιδιών και η μεταξύ τους διαφορά ηλικίας, το φύλο τους, άλλα μέλη που ζουν μαζί (παππούδες, γιαγιάδες), η αρμονικότητα ή μη στις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της (Pervin & John, 2001).

Το σχολείο αποτελεί έναν βασικό σταθμό και θεσμό κοινωνικοποίησης του παιδιού. Εδώ έρχεται σε επαφή με έναν ευρύτερο κύκλο ανθρώπων συνομήλικων, με τους οποίους το ενώνουν κοινά ηλικιακά χαρακτηριστικά, αλλά και μεγάλες διαφορές-σωματικές, ψυχικές, κοινωνικοοικονομικές, οι οποίες φυσικά δεν γίνονται αυτόματα κατανοητές, αλλά επιδρούν, γεννούν ερωτηματικά, συμπάθειες και αντιπάθειες, απογοητεύσεις κι ενθουσιασμό- και δασκάλων, με τους οποίους έρχεται σε μία πρώτη επαφή με την γνώση από την μια πλευρά, τον πλούτο και την ομορφιά της, αλλά και με τα πρότυπα εξουσίας και υποταγής στον ανώτερο, την εκμάθηση των οποίων έχει εναποθέσει η απαρχαιωμένη δομή της εκπαίδευσης στους δασκάλους (Κάτσικας, 1995).

Εκτός από την οικογένεια σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της ταυτότητας του εφήβου παίζουν οι σχέσεις με τους συνομήλικους ή με ομάδες συνομήλικων. Σε αυτό το στάδιο κυριαρχεί η αναζήτηση και ο στόχος για αυτοπροσδιορισμό, για την διαμόρφωση της ξεχωριστής ταυτότητας του καθενός μας, με τα θέλω και τις επιδιώξεις του, τις προσδοκίες και τους ηθικούς κώδικες που έχει μέχρι κι εκείνη την στιγμή καθορίσει. Οι ομάδες αλληλεπιδρούν με το άτομο και την οικογένεια. Μπορεί η σχέση αυτή να είναι ομαλή και υποβοηθητική της αναπτυξιακής πορείας του εφήβου, μπορεί όμως να εξελιχθεί και ως προβληματική στο βαθμό ειδικά που η οικογένεια δεν κατάφερε να μεταδώσει τις αντίστοιχες αξίες στον έφηβο-είτε από αυταρχικότητα, είτε από φιλελευθερισμό-αξίες με βάση τις οποίες θα χτίσει σταδιακά την δική του ταυτότητα (Pervin & John, 2001).

Σημαντικό παράγοντα κοινωνικοποίησης αποτελεί το διαδίκτυο και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Το πρώτο γιατί μέσα στους καταιγιστικούς σύγχρονους ρυθμούς της ζωής, αξιοποιείται ως υποκατάστατο της επικοινωνίας, αντικαθιστώντας, αλλοιώνοντας και νοθεύοντας την αυθεντική προσωπική επαφή μέσα από την απρόσωπη ανταλλαγή μηνυμάτων και πληροφοριών. Τα μέσα ενημέρωσης γιατί με την δύναμη της διαφήμισης, της βιομηχανίας του θεάματος, της καλλιέργειας προτύπων και την δυνατότητα χειραγώγησης της κοινής γνώμης-πολλές φορές μέσω κατευθυνόμενης ενημέρωσης και κατασκευής ειδήσεων-μπορούν να επιδράσουν αρνητικά στη συνείδηση ειδικότερα νέων ανθρώπων, αλλά και ανθρώπων με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Φυσικά όλα τα σύγχρονα μέσα που μας έδωσε η τεχνολογική πρόοδος της ανθρωπότητας, μπορούν να αξιοποιηθούν με θετικό τρόπο για την κοινωνία, αλλά και να παίξουν σημαντικό ρόλο στην θετική ολοκλήρωση της πορείας κοινωνικοποίησης ειδικά των εφήβων. Αυτό όμως είναι ένα ζήτημα που ξεφεύγει από τα όρια της συγκεκριμένης εργασίας (Νασιάκου, 1982).

Η κοινωνική-ταξική θέση

Τελευταίο σε σειρά, αλλά όχι σε σημασία θα αναφέρουμε τον παράγοντα της κοινωνικής θέσης και του πολιτισμού. Την ταξική τοποθέτηση και κινητικότητα της οικογένειας και του ανθρώπου, καθώς και την εμπειρία της συνάντησης με τις επιστήμες, την φιλοσοφία, τις τέχνες, με αυτό που ευρύτερα αποκαλούμε ως πολιτισμό. Οι πεποιθήσεις και οι εμπειρίες-βιώματα που προσέλαβε ο καθένας από την οικογένεια, το ευρύτερο περιβάλλον, από τις πολιτιστικές αρχές και αξίες με τις οποίες γαλουχήθηκε ή ήρθε σε επαφή-όσα στιγμάτισαν θετικά ή αρνητικά την πορεία συγκρότησης της ταυτότητας του-επιδρά στον τρόπο που δίνει νόημα στην ίδια του τη ζωή, στον τρόπο που αντιλαμβάνεται τις ταξικές ανισότητες και την διαστρωμάτωση των σύγχρονων κοινωνιών, με τις επιπτώσεις που αυτές έχουν ειδικά στην οικογενειακή συνοχή και στην διαπαιδαγώγηση (Pervin & John, 2001).

Οι κοινωνικοί θεσμοί είναι μια πραγματικότητα πού όταν γεννιόμαστε υπάρχει χωρίς να μας ρωτήσει. Μεγαλώνοντας, χτίζοντας την ταυτότητά μας γινόμαστε ενεργά μέλη της κοινωνίας, καθώς αντιλαμβανόμαστε πως είμαστε κοινωνικά όντα και πως ότι συμβαίνει γύρω μας επιδρά σε ένα βαθμό και στη δική μας τη ζωή. Σε κάθε περίπτωση όμως οι κανόνες των κοινωνικών θεσμών επιδρούν σε μεγάλο βαθμό και στο είδος των κοινωνικών σχέσεων.

Η κοινωνική-ταξική θέση παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη προσδοκιών αυτοαποτελεσματικότητας, στην αυτοεκτίμηση, στον τρόπο που κρίνουμε τους άλλους γύρω μας. Καμιά κοινωνική θέση όμως από μόνη της δεν πρόκειται να μας δώσει νόημα και στόχους ζωής, πολιτισμό και μόρφωση, αν δεν υπάρχει η δική μας επιλογή, η δική μας θέληση και δίψα, η δική μας προσπάθεια να ζήσουμε σαν άνθρωποι (Rogers, 1980).

Η σχέση κοινωνικής θέσης-ψυχισμού είναι σχέση αλληλεπίδρασης και όχι μονοσήμαντη (Freud, 1994). Για παράδειγμα, δεν σημαίνει οτι ο φτωχός θα γίνει σώνει και καλά εγκληματίας ή οτιδήποτε άλλο, δηλαδή ο άνθρωπος δεν προσδιορίζεται, ούτε και καθορίζεται επακριβώς από την κοινωνική του θέση, δεν γεννιέται κλέφτης κι εγκληματίας, αλλά μπορεί να γίνει κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες (Dostoyevsky, 1983).

Και για να επιστρέψουμε εκεί απ’ όπου ξεκινήσαμε, να θυμίσουμε ότι ακόμα και στα κληρονομημένα γενετικά στοιχεία του εμβρύου, συμπυκνώνονται οι κοινωνικοοικονομικές καταβολές των γονιών του.

Για παράδειγμα, διαφορετικές είναι οι συνθήκες διατροφής μιας εύπορης οικογένειας από μιας φτωχής ή οικονομικά εξαθλιωμένης οικογένειας. Οι ταξικές ανισότητες έχουν επιδράσει θέτοντας φραγμό στην μόρφωση για κάποιον από τους γονείς. Διαφορετικά προβλήματα υγείας θα μεταφέρει και θα κληροδοτήσει ένας άνθρωπος μεσαίας εισοδηματικής κατηγορίας από κάποιον ανειδίκευτο εργάτη σε κατασκευαστικά έργα ή στη βαριά βιομηχανία. (Marx, 2009).

Κλείνοντας και αντί επιλόγου, παραθέτουμε τα λόγια του Rogers (1961):
«Στους πελάτες και στον εαυτό μου βρίσκω οτι η ζωή, όταν βρίσκεται στην πλουσιότερη κι αποδοτικότερη εκδοχή της, αποτελεί μια ρέουσα διαδικασία… Βρίσκω πως είμαι στα καλύτερά μου όταν μπορώ να αφήσω τη ροή της εμπειρίας μου να με συνεπάρει, σε μια κατεύθυνση που φαίνεται να είναι προς τα μπρος, προς στόχους για τους οποίους ελάχιστα πράγματα γνωρίζω… Η Ζωή βρίσκεται… πάντοτε σε μια διαδικασία γίγνεσθαι».

*Ο Χρήστος Τσαντής είναι συγγραφέας

 

Βιβλιογραφία

-Bettelheim, B., (1995), Η γοητεία των παραμυθιών. Αθήνα: Εκδόσεις Γλάρος.

-Belsky, J., & Nezworski, (1988). Clinical implications of attachment. Hillsdale, NJ: Erlbaum.

-Bourdin, D. (2005), Η Ψυχανάλυση από τον Φρόυντ ως τις μέρες μας. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική.

-Bowlby, J. (1951), Maternal care and mental health. World Health Organization Monograph (serial No. 2).

-Bretherton, I. (1995), Η καταγωγή της θεωρίας της προσκόλλησης: John Bowlby και Mary Ainsworth., Στο: Κουγιουμτζάκης, Γ. (Επιμ. Εκδ), Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Παρελθόν, παρών και μέλλον. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

-Γαλανάκη, Ε. (2003) Θέματα αναπτυξιακής ψυχολογίας. Γνωστική-κοινωνική-συναισθηματική ανάπτυξη. Αθήνα: Εκδόσεις Ατραπός.

-Dostoyevsky, F., (1983), Έγκλημα και τιμωρία. Αθήνα: Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος.

-Erikson, E., (1990), Η παιδική ηλικία και η κοινωνία. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

-Freud, S., (1994), Ψυχανάλυση και λογοτεχνία. Αθήνα: Εκδόσεις Επίκουρος.

-Kalat, J., (2001), Βιολογική Ψυχολογία. Εκδόσεις: Έλλην.

-Mc Leod, J. (2003), Εισαγωγή στη Συμβουλευτική. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο.

-Marx, K., (2009), Το Κεφάλαιο. Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος Πρώτος. Βιβλίο Ι. Το προτσές παραγωγής του Κεφαλαίου. Αθήνα: Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.

-Miller, A. (2010). Οι φυλακές της παιδικής μας ηλικίας. Αθήνα: Εκδόσεις Ροές.

-Παρασκευόπουλος, Ι. Ν. (1985). Εξελικτική Ψυχολογία. Η ψυχική ζωή από τη σύλληψη ως την ενηλικίωση. Τόμος 1. Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση.

-Pervin, L.A., (1978), Current controversies and issues in personality. New York: Wiley.

-Pervin, L. A. & John O. P., (2001), Θεωρίες Προσωπικότητας. Έρευνα και εφαρμογές. Αθήνα: Εκδόσεις Τυπωθήτω.

-Rogers, C. R., (1961), On Becoming a person. Boston: Houghton Mifflin.

-Rogers, C. R., (1980), A way of being. Boston: Houghton Mifflin.

-Καλατζή-Αζίζι, Α. & Αναγνωστόπουλος, Φ. (1988), Εισαγωγή στην Κλινική Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.

-Κάτσικας, Χ. (1995), Η ανισότητα στην Ελληνική εκπαίδευση. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.

-Νασιάκου, Μ. (1982), Η Ψυχολογία σήμερα. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.

-Winnicott, D. W. (1976), Το παιδί, η οικογένεια και ο Εξωτερικός του Κόσμος. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

-Yalom, I. (2004), Το δώρο της Ψυχοθεραπείας. Ανοιχτή Επιστολή σε μια νέα γενιά ψυχοθεραπευτών και στους ασθενείς τους. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα.

_____________________________________________________________

Δείτε περισσότερα για βιβλία του συγγραφέα εδώ: Ο μικρός πρίγκιπας συναντά τον Κύριο Καζαντζάκη (2η ανανεωμένη έκδοση)