Ομιλία του Θωμά Χαραλαμπίδη (Νομικός) στο Συνέδριο του ΑΠΘ «Κοινωνία και Ψυχική Υγεία», που έγινε στις 20-21/10/2007 στη Θεσσαλονίκη.
Έχοντας ένα σκορπισμένο βλέμμα στο δρόμο
που είν’ έρημος
ωχρός αγγίζει τον άχαρον αποσπερίτη-
μες στη φυλακή της θάλασσας η ποίηση του νερού.
Βρέθηκε σε τρόμους με δηλητήρια στα χέρια
η μοναξιά σα δαχτυλίδι ζει στο δέρμα του
κ’ η μοίρα είναι μαύρη ως τα αστέρια.
Κακότυχοι έλληνες με τρύπιο μεροκάματο
Χρόνια και χρόνια ραγιάδες
Γύρω κλαίνε μητέρες γύρω κλαίνε κορίτσια
Ο ένας τραγουδά τη λησμονιά ο άλλος την αγάπη.
«Όσο βαριά είν’ τα σίδερα
είν’ η καρδιά μου σήμερα»…
Ν. Καρούζος, Περίπατος του Γιάννη, Η έλαφος των άστρων (1962)
Την ίδια εποχή, 3 μόλις χρόνια μετά -στα 1965- ο Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ σκηνοθετεί την ταινία «Ο Έλληνας γείτονας» (Katzelmacher). Ο Έλληνας του ποιήματος που ασφυκτιούσε σε ένα βίο αβίωτο έχει πάει στη Γερμανία και περνάει «μια χαρά». Δεν έχει παρέες, αντιμετωπίζει την καχυποψία των ντόπιων γειτόνων του, που και οι ίδιοι βιώνουν μια απολύτως ρημαγμένη επικοινωνία στις δικές τους διαπροσωπικές σχέσεις, και τελικά την απροκάλυπτα ρατσιστική συμπεριφορά τους.
Η βιωματική διάσταση της σχέσης της μετανάστευσης και της προσφυγιάς με την ψυχική υγεία είναι ασφαλώς πιο εύγλωττη και πιο συγκλονιστική από οποιαδήποτε απόπειρα επιστημονικής καταγραφής της.
Ωστόσο, δεν είναι χωρίς ενδιαφέρον κάποια στατιστικά στοιχεία. Σύμφωνα με αυτά «κατάθλιψη και άγχος είναι τα συνηθέστερα προβλήματα ψυχικής υγείας που αντιμετωπίζουν οι μετανάστες στη χώρα μας. Ειδικότερα, ένας στους τρεις αλλοδαπούς που εξετάσθηκαν το διάστημα 2000-2004 στο ειδικό Ιατρείο Διαπολιτισμικής Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο, είχε εκδηλώσει συναισθηματικές διαταραχές -κυρίως κατάθλιψη- το 31% ψυχωσικές διαταραχές, το 28% άγχος και σωματοποίησή του και ακολουθούσαν η κατάχρηση ουσιών (2%) και οι διαταραχές προσωπικότητας (2%). Ειδικά για τα άτομα που έπασχαν από κατάθλιψη, καταγράφηκε μία άμεση σχέση αυτής της διαταραχής με την ανεργία αλλά και την έλλειψη υποστηρικτικού συστήματος (οικογένεια, φίλοι).
Τα στοιχεία αυτά παρουσίασαν σε ειδική εκδήλωση στις 9/10/07, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας εκπρόσωποι της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας και του Κέντρου Ψυχικής Υγείας». Σύμφωνα με στοιχεία από άρθρο του ψυχίατρου Σταύρου Μπουφίδη στην ιστοσελίδα των Γιατρών Χωρίς Σύνορα (ΓΧΣ) «Από τον Μάιο του 1997 ως και τον Μάιο του 1999, οι κυριότερες διαγνώσεις που ετέθησαν από προσελθόντες στα ιατρεία των ΓΧΣ ήταν: σωματόμορφες διαταραχές 45%, διαταραχές της διάθεσης 14%, αγχώδεις διαταραχές 29%, σχιζοφρένεια 7%, αλκοολισμός 2%, ενώ το 3% προσήλθε για οικογενειακά προβλήματα. Το μικρό ποσοστό των σχιζοφρενών οφείλεται στις δύσκολες συνθήκες μετανάστευσης. Επίσης, μόνο το 8% των ασθενών είχε ιστορικό ψυχικής διαταραχής πριν από την άφιξή του στην Ελλάδα, ενώ ένα 7% έπασχε από σχιζοφρένεια πριν τον ερχομό στην Ελλάδα, δηλ. μόνο το 1% παρουσίαζε από πριν κάποια ψυχική διαταραχή εκτός της σχιζοφρένειας». Βλέπουμε λοιπόν ότι τα στοιχεία συγκλίνουν, μολονότι αφορούν διαφορετικά χρονικά διαστήματα και παρότι ανάμεσα σε αυτά μεσολάβησαν διάφορες «νομιμοποιήσεις» πρώην παράνομων μεταναστών.
Νομίζω ότι αναφερόμαστε στο αυτονόητο όταν λέμε ότι η ψυχική υγεία και των ημεδαπών επηρεάζεται άμεσα και αρνητικά από μια κοινωνική πραγματικότητα που γίνεται όλο και πιο πολυπαραγοντικά στρεσογόνα. Δεν είναι καθόλου τυχαίο, από αυτή την άποψη, ότι αυτό το έχουν καταλάβει και οι διαφημιστικές εταιρίες. Γι’ αυτό σε διαφήμιση τράπεζας που διαφημίζει κάτι εξόχως στρεσογόνο, όπως ένα δάνειο που παίρνεις από τράπεζα και βεβαίως πρέπει να ξεπληρώσεις με τόκο, η διαφημιστική ατάκα δεν λέει «αποκτήστε το τάδε δάνειο», αλλά «αποκτήστε ηρεμία» και απεικονίζει ένα κουτάκι από φάρμακο που γράφει με μεγάλα γράμματα «ΗΡΕΜΙΑ». Εδώ όμως μας ενδιαφέρει ειδικότερα η συμβολή των «γκρίζων ζωνών» στην εμπέδωση ενός κλίματος ανασφάλειας με πολύ απτές επιδράσεις στην ψυχική υγεία μεταναστών και προσφύγων: μιλάμε για μια κατάσταση όπου οι «γκρίζες ζώνες» γίνονται «μαύρες τρύπες» που ρουφάνε ψυχές.
Θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί γιατί υπάρχουν αυτές οι «γκρίζες ζώνες». Είναι τυχαίες αβλεψίες ενός ανίκανου ή μη προνοητικού νομοθέτη; Είναι ακόμη ένα επεισόδιο στο σήριαλ των παραλογισμών της λειτουργίας της δημόσιας διοίκησης στην Ελλάδα; Μπορεί κι αυτό. Σίγουρα όμως είναι το αποτέλεσμα μιας αντίληψης που δεν σέβεται ανάγκες και δεν αναγνωρίζει δικαιώματα. Ο μετανάστης και ο πρόσφυγας είναι υποκείμενο με ανάγκες και οι μεταναστευτικές πολιτικές όλο και περισσότερο, όλο και πιο γενικευμένα στην Ευρώπη, τον αντιμετωπίζουν ως νούμερο, ως δείκτη, ως φτηνό εργατικό δυναμικό. Πρόσφατες, άλλωστε, σε αυτή την κατεύθυνση είναι και οι δηλώσεις του αρμόδιου επίτροπου της Ευρωπαϊκής Ένωσης Φρατίνι περί αντιμετώπισης της μετανάστευσης.
Ας γίνουμε όμως πιο συγκεκριμένοι: το δικαίωμα νόμιμης παραμονής, όπως λειτουργεί στην ελληνική έννομη τάξη σήμερα είναι ένα οιονεί «δικαίωμα στα δικαιώματα» {H. Arendt, [1979 (1951)], σ. 290-302 και ιδίως σ. 296}.
Στη σκέψη της Χάννα ‘Άρεντ είναι το δικαίωμα στην υπηκοότητα που στην πράξη συνιστά προϋπόθεση για την απόλαυση όλων των λοιπών δικαιωμάτων. Στη σημερινή ελληνική έννομη τάξη το δικαίωμα νόμιμης παραμονής του αλλοδαπού στην Ελλάδα είναι που ανοίγει το δρόμο για μία σειρά από άλλα δικαιώματα. Αντίστροφα, αν αυτό δεν υπάρχει, ο παράνομα ευρισκόμενος αλλοδαπός δεν δικαιούται μία σειρά από άλλα, πολύ σημαντικά δικαιώματα. Και δεν μιλάμε βεβαίως για το δικαίωμα να ψηφίζει. Μιλάμε για πολύ πιο απλά και καθημερινά πράγματα, όπως το δικαίωμα να συναλλάσσεται με δημόσιες υπηρεσίες ή έστω να μπορεί να πάει στο συμβολαιογράφο για να κάνει μια απλή συμβολαιογραφική πράξη. Αυτό γίνεται σαφές στον ισχύοντα νόμο για τους αλλοδαπούς (Ν.3386/2005), όπου οι παράνομα ευρισκόμενοι μετανάστες και πρόσφυγες επιτρέπεται μόνο να στέλνουν τα παιδιά τους σε δημόσιο σχολείο (άρθρο 72, παρ.3) και να νοσηλεύονται για έκτακτα περιστατικά σε νοσοκομεία (άρθρο 84, παρ.1, εδαφ. ,’). Κατά τα λοιπά, όλες οι δημόσιες υπηρεσίες είναι υποχρεωμένες να μην τους παρέχουν τις υπηρεσίες τους (άρθρο 84, παρ.1, εδαφ. α’). Μάλιστα στο ίδιο άρθρο, στην παρ.4, προβλέπονται διοικητικές και ποινικές κυρώσεις για τον δημόσιο υπάλληλο που θα συναλλαχθεί με παρανόμως ευρισκόμενο στην επικράτεια αλλοδαπό. Προχωρώντας ακόμη περισσότερο, στο άρθρο 87 παρ.1 ο νομοθέτης απαγορεύει την ενοικίαση σπιτιών και στην παρ.6 του ίδιου άρθρου ποινικοποιεί και εκδοχές έμπρακτης αλληλεγγύης, αφού όποιος «διευκολύνει την παράνομη διαμονή υπηκόου τρίτης χώρας» τιμωρείται με βαριές ποινές φυλάκισης και χρηματικές ποινές, στέλνοντας και ένα σημαντικό συμβολικό μήνυμα σε επίδοξους αλληλέγγυους και αλληλέγγυες.
‘Άλλο παράδειγμα «γκρίζας ζώνης» συνιστά το ποια είναι τα δημόσια έγγραφα που αποδεικνύουν παραμονή εντός της ελληνικής επικράτειας έως το 2004. Η προϋπόθεση παραμονής στην Ελλάδα πριν το τέλος του 2004, έστω και παράνομης, ετίθετο από το άρθρο 91 παρ.11 Ν.3386/05, αλλά και μεταγενέστερα από το άρθρο 18 παρ.4 Ν.3536/07.
Μόνο 4 περιοριστικά αναφερόμενοι τύποι δημοσίων εγγράφων και όχι κάθε είδους δημόσιο έγγραφο, όπως θα ήταν απολύτως εύλογο, μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τη θεμελίωση δικαιώματος νομιμοποίησης σύμφωνα με το νόμο του 2005. Άλλοι 5 τύποι, διαφορετικοί αυτή τη φορά, μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τη θεμελίωση δικαιώματος νομιμοποίησης σύμφωνα με το νόμο του 2007. Σε έναν επόμενο νόμο που θα θεσπίζει μία νέα νομιμοποίηση μπορεί ένα από αυτά τα πολυπόθητα έγγραφα να είναι και μια βεβαίωση κατάθεσης δικαιολογητικών σε Δήμο. Οπότε πολλοί αλλοδαποί πηγαίνουν και πληρώνουν σεβαστά ποσά σε παράβολα και ένσημα για να έχουν ένα χαρτί που μπορεί, κάποτε, να αποδεικνύει ότι βρίσκονταν το 2007 στην Ελλάδα!
Ίσως ακούσατε για την υπόθεση της 15χρονης Αριγκόνα που είναι πρόσφυγας από το Κόσοβο που συγκλονίζει την Αυστρία. Με αφορμή αυτή την υπόθεση μαθαίνουμε ότι στην Αυστρία, με προ ολίγων ετών ψηφισθέντα σκληρότερο νόμο για τους πρόσφυγες τον οποίο ψήφισε και το κόμμα του Χάϊντερ, από τους 13.349 πρόσφυγες που ζήτησαν το 2006 άσυλο, εγκρίθηκαν οι αιτήσεις των 4.063.
Στην Ελλάδα που το κόμμα του Καρατζαφέρη μόλις πριν ένα μήνα μπήκε στη Βουλή, από το 2002 και μετά απλά δεν χορηγείται άσυλο, με αποκορύφωμα το τρέχον έτος, όπου μέχρι το Μάρτιο είχαν εξεταστεί 6.622 αιτήσεις πολιτικού ασύλου και έχει γίνει δεκτή μόνο μία (Στατιστικά ασύλου, ενημερωτικό Δελτίο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, Ιούνιος 2007). Εδώ πια παραείναι κομψό να μιλάμε για «γκρίζες ζώνες». Πρόκειται για εξόφθαλμη παρανομία του ελληνικού κράτους.
Πώς συνδέεται, όμως, η κατάσταση των δικαιωμάτων των μεταναστών με την κατάσταση των δικαιωμάτων των ημεδαπών; Είναι σαφές ότι όταν λέμε «είμαστε όλοι μετανάστες», αυτό δεν είναι απολύτως ακριβές. Είναι ίσως ένας συγκινητικός, αλλά και χρήσιμος βολονταρισμός με πολύ σαφές πολιτικό μήνυμα. Είναι όμως εξίσου σαφές ότι την ανεργία δεν τη φέρνουν οι αλλοδαποί, αλλά η δίψα του κεφαλαίου για περισσότερα κέρδη και η προτίμησή του για χώρες και περιοχές χωρών όπου έχει διαρραγεί πλήρως η κοινωνική προστασία και η προστατευτική φορά του νόμου, εν προκειμένω του εργατικού δικαίου.
Είναι επίσης σαφές ότι τα συστήματα δημόσιας και δωρεάν υγείας σε χώρες όπως η Ελλάδα δεν καταρρέουν λόγω της παρουσίας των μεταναστών και των προσφύγων, αλλά εξαιτίας της απαξίωσης της υγείας ως δημόσιου κοινωνικού αγαθού, μιας απαξίωσης που συνιστά συνειδητή πολιτική επιλογή. Και είναι ιστορικά επιβεβαιώσιμο ότι όταν μία πολιτική πλήττει τα πιο εξαθλιωμένα στρώματα ενός πληθυσμού, στη συνέχεια θα πλήξει τα αμέσως λιγότερο εξαθλιωμένα κ.ο.κ. Ή αλλιώς, όπως το θέτει ο Σάββας Μιχαήλ, «το άθλιο παρόν της μη περίθαλψης των οικονομικών προσφύγων προεικονίζει το άμεσο μέλλον της περίθαλψης όλων των θυμάτων της εκμετάλλευσης, πολιτών και μη πολιτών, γηγενών και αλλοδαπών» (Σ. Μιχαήλ, 2006).
Επομένως, είναι σημαντικό να αναδείξουμε το πολύμορφα νοηματοδοτημένο περιεχόμενο της αλληλεγγύης. Σχετικά η φιλόσοφος Agnes Heller, σε ένα απόσπασμά κειμένου της που μου φαίνεται και από εκφραστικής απόψεως ιδιαίτερα τρυφερό, γράφει: «Να κάνουμε κάτι σύμφωνα με την ικανότητα μας ως ‘ανθρώπινα όντα καθαυτά’, να το κάνουμε για τους άλλους θεωρώντας τους ‘ανθρώπινα όντα καθαυτά’, να δρούμε μαζί με άλλους, σε σχέσεις συμμετρικής αμοιβαιότητας, αλληλεγγύης, φιλίας, ως ‘ανθρώπινα όντα καθαυτά’ -αυτό είναι το νόημα της καθολικής οικουμενικής χειρονομίας. Δεν έχει σημασία από ποια πηγή αντλεί κάποιος τη δύναμη να κάνει αυτά τα πράγματα. Αυτό που λογαριάζεται είναι ότι τα κάνει. Η ανθρωπότητα δεν είναι μια οικουμενική ολοκλήρωση, δεν έχει συγκροτήσει τη δική της ηθικότητα (Sittlichkeit). Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν πράξεις που όλοι γνωρίζουμε ότι είναι σωστές, καλές, επιθυμητές και αξιέπαινες. Οι ηθικές φιλοσοφίες μπορούν να υποστηρίξουν αυτές τις χειρονομίες. Μπορούν, επίσης, να διερευνήσουν και να προβάλουν μεγαλύτερες, έστω και μακρινές, δυνατότητες για την ανάπτυξη ορισμένων οικουμενικών ηθικών δεσμών… Αυτός ο νέος Λόγος θα ξεκινά και πάλι από το τυχαίο άτομο, όχι από τον ήρωα ή τη μεγαλοφυΐα, ούτε και από το μονοδιάστατο ανδρείκελο, αλλά από ένα πρόσωπο σαν εσάς και μένα».
Έτσι κι αλλιώς, όπου και να εδράζεται, αυτός ο νέος Λόγος για τον οποίο μιλάει η Heller, θα κληθεί να συλλειτουργήσει με τη λαχτάρα για την ελευθερία, αυτών που, είτε από επιλογή, είτε από ανάγκη, παίρνουν το δρόμο της μετανάστευσης και της προσφυγιάς. Ή αλλιώς, όπως το θέτει ένας σπάνιος άνθρωπος, συγγραφέας και πολιτικός πρόσφυγας που είχαμε την τύχη να γνωρίσουμε εδώ στη Θεσσαλονίκη, ο Ζαχίρ Ατχαρί:
“όπως ήρθα έφυγα
μια νύχτα έφτασα απρόσκλητος μια νύχτα χάθηκα χωρίς αντίο.
Γεννήθηκα πρόσφυγας οι νύχτες είναι δικές μου”.
Βιβλιογραφία
Arendt, H. [1979 (1951)]. The origins of totalitarianism. New York: Harcourt Inc.
Ατχαρί, Z. (2004). Που είναι ο Προμηθέας, Αθήνα: Προλεταριακή Σημαία.
Heller, A. (1988). Η ηθική κατάσταση στους νεότερους χρόνους. Λεβιάθαν, τ. 5. Αναδημοσίευση από το περιοδικό Social Research, Vol. 55, No 4. (Winter 1988).
Καρούζος, N. (1987). Η πρώτη εποχή (συγκεντρωτική έκδοση). Αθήνα: Ερατώ.
Μιχαήλ Σ. (2006). Μετανάστευση και Υγεία. Εισαγωγική ομιλία στο 20ο Μετεκπαιδευτικό Διήμερο της Ελληνικής Ιατρικής Εταιρείας Μελέτης Ψυχοσωματικών Προβλημάτων, 25-26 Νοεμβρίου 2006.
Αναδημοσίευση από: «ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ψυχική ΥΓΕΙΑ», Τριμηνιαία Επιστημονική Έκδοση για θέματα Υγείας και Κοινωνικού Αποκλεισμού
Ιδιοκτησία: Επιτροπή Ερευνών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Εκδότης – Διευθυντής: Μπαϊρακτάρης Κώστας
Επιστημονική Επιτροπή: Δικαίου Μαρία, Ζαφειρίδης Φοίβος, Μεγαλοοικονόμου Θεόδωρος, Μιχαήλ Σάββας, Μπακιρτζής Κων/νος, Μπιτζαράκης Παντελής, Πανταζής Παύλος, Παπαϊωάννου Σκεύος, Φαφαλιού Μαρία
Συντακτική Ομάδα: Γεωργάκα Ευγενία, Λαϊνάς Σωτήρης, Σταμάτη Γιούλη, Φίγγου Λία, Φραγκιαδάκης Κων/νος
Εποπτεία Τεύχους: Μπιτζαράκης Παντελής Μπακιρτζής Κώστας
Επιμέλεια κειμένων: Σταμάτη Γιούλη
Εκτύπωση / Βιβλιοδεσία: Κανάκης Ευθύμιος, Grapholine
Οικονομική Διαχείριση: Αδάμ Σοφία
Δημιουργία σκίτσων: Ακοκαλίδης Γεώργιος
Το Επιστημονικό Περιοδικό με τίτλο «ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ψυχική ΥΓΕΙΑ» εκδίδεται στο πλαίσιο του έργου «Δράσεις για την άρση των εμποδίων κοινωνικής ένταξης και εργασιακής ενσωμάτωσης κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων» που υλοποιείται από το Τμήμα Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. (Ε.Π. «Υγεία-Πρόνοια 2000-2006», ‘Αξονας Προτεραιότητας 1 «Υγεία», Μέτρο 1.4 «Ανάπτυξη της Δημόσιας Υγείας»). Το έργο συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο κατά 75% και από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης κατά 25%.
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 