To Συνέδριο: «Ο Λόγος των αποκλεισμένων» διοργανώθηκε από το επιστημονικό περιοδικό του ΑΠΘ «Κοινωνία και Ψυχική Υγεία» στις 7-8 Ιούνη 2008 στη Θεσσαλονίκη.
Στόχος αυτού του συνεδρίου είναι να δοθεί το έναυσμα για προβληματισμό και διάλογο όσον αφορά τον ρόλο και τη σημασία των οργανώσεων κοινωνικής φροντίδας, τα προβλήματα που αυτές εμφανίζουν και το πώς αυτές θα μπορέσουν να συνδεθούν αποτελεσματικά με τους άλλους φορείς παροχής κοινωνικής βοήθειας και με τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης, καθώς και με την κοινωνία των πολιτών. Σημαντικότερος στόχος όμως, όπως αναφέρει και το φυλλάδιο της εκδήλωσης, είναι ο ίδιος ο Λόγος που δίνεται στους κοινωνικά αποκλεισμένους να συμβάλλουν οι ίδιοι ως μέλη ενός κοινωνικού συνόλου στην αναζήτηση κοινών τόπων, στο σχεδιασμό κοινών δράσεων και στην πραγμάτωση κοινών οραμάτων για μια ανθρώπινη κοινωνία.
Θα ήθελα να μου επιτρέψετε να παρεκκλίνω από το αρχικώς προγραμματισμένο θέμα, που σχεδιάστηκε να έχει ως περιεχόμενο την οικογένεια ως βασικό υποστηρικτικό μηχανισμό ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης. Η απόκλιση αυτή προέκυψε από το γεγονός ότι η οικογένεια φέρει ένα μεγάλο μερίδιο ευθύνης για την ανταπόκριση στις απαιτήσεις της φροντίδας ενός ψυχικά ασθενή. Ο ρόλος της οικογένειας στην αντιμετώπιση της ψυχικής νόσου και της φροντίδας ενός ψυχικά ασθενή έχει αναγνωριστεί από διάφορες πλευρές. Απ’ την άλλη πλευρά, όμως, η οικογένεια είναι μόνο ένα υποσύστημα στην ευρύτερη κοινωνία.
Επομένως, πριν σκεφτούμε για τον ρόλο της οικογένειας θα πρέπει να μπούμε στη διαδικασία να σκεφτούμε και να απαντήσουμε σε μια σειρά από ερωτήματα που αφορούν όλους, την τοπική αυτοδιοίκηση, τους επαγγελματίες στις διάφορες κοινωνικές υπηρεσίες, τους χρήστες και ωφελούμενους αυτών των υπηρεσιών, όπως:
Ερώτηση: Χρειαζόμαστε ένα νέο μοντέλο κοινωνικής βοήθειας; Το σημερινό μοντέλο μπορεί να καλύψει και να ανταποκριθεί στις παρούσες και μελλοντικές ανάγκες και συνθήκες;
Απάντηση: Η ψυχική υγεία αναδεικνύεται τα τελευταία χρόνια ως σημαντικό ζήτημα δημόσιας υγείας λόγω της αναγνώρισης ότι οι ψυχικές διαταραχές είναι αυξημένες τόσο σε ατομικό όσο και σε οικογενειακό επίπεδο. Αυτό που πρέπει να προβληματίσει όλους μας είναι ο ρόλος και η σημασία των οργανώσεων κοινωνικής φροντίδας, ο τρόπος συνεργασίας των φορέων παροχής κοινωνικής βοήθειας με την κοινωνία των πολιτών. Επομένως για να πάμε παρακάτω θα πρέπει πρώτα να απαντήσουμε στο ερώτημα τι είδους μοντέλο κοινωνικής βοήθειας οραματιζόμαστε και ζητάμε.
Ερώτηση: Το ευρωπαϊκό μοντέλο με το διευρυμένο κράτος μπορεί να σταθεί σε συνθήκες ανταγωνισμού και δημοσιονομικής σταθερότητας;
Απάντηση: Το ευρωπαϊκό μοντέλο με το διευρυμένο κράτος αδυνατεί να σταθεί σε συνθήκες ανταγωνισμού και δημοσιονομικής σταθερότητας. Ειδικά για την αντιμετώπιση της ψυχικής νόσου έχει αποδειχθεί ότι και το κόστος είναι υψηλό, αλλά και οι δημόσιες υπηρεσίες παρά τις φιλότιμες προσπάθειες στελέχωσής τους δεν μπορούν να ‘ανταγωνιστούν’ τις ιδιωτικές και εθελοντικές πρωτοβουλίες.
Ερώτηση: Οι διάφορες δομές που δημιουργήθηκαν, λειτούργησαν και λειτουργούν με τη χρηματοδοτική συμβολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα μπορέσουν να συνεχίσουν να λειτουργούν;
Απάντηση: Οι διάφορες δομές που λειτούργησαν ή λειτουργούν με τη χρηματοδοτική συμβολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης δε θα μπορέσουν να συνεχίσουν αν δεν διασφαλιστεί η σταθερή και επαρκής χρηματοδότησή τους. Η εύρεση και εξασφάλιση πόρων σε τοπικό επίπεδο και οι μέθοδοι παρέμβασης στον κοινωνικό αποκλεισμό δεν επαρκούν εάν δεν θεσμοθετηθεί ένα πλαίσιο κοινωνικής πολιτικής όπου λόγο θα έχουν όλα τα ενδιαφερόμενα μέλη όπως οι οικογένειες, οι χρήστες των κοινωνικών υπηρεσιών, οι ειδικοί και παράλληλα η τοπική αυτοδιοίκηση και οι κοινωνικές υπηρεσίες.
Ερώτηση: Ποια η θέση μας απέναντι σε θεμελιακά προβλήματα που τίθενται με τη μορφή αντιθετικών δίπολων και επηρεάζουν την κοινωνική πολιτική; Όπως: Η σχέση ιδιωτικού και δημόσιου κυρίως με την αντίθεση αγοράς και κράτους; Η σχέση ατομικής και συλλογικής ευθύνης όπου αντιπαρατίθεται ο πολίτης ως άτομο-καταναλωτής όπου επιλέγει στα πλαίσια της αγοράς τις κοινωνικές υπηρεσίες, με τους θεσμούς και τις δομές του κράτους και της κοινωνίας των πολιτών; Ποιά η θέση μας απέναντι σε θεμελιώδη ερωτήματα που αφορούν την κοινωνική πολιτική, όπως: το θέμα της αναδιανομής του πλούτου, των σχέσεων εξουσίας και των ανισοτήτων στο επίπεδο της παροχής υπηρεσιών;
Απάντηση: Το μοντέλο οικονομικής λειτουργίας, όπως το γνωρίζουμε στην Ελλάδα, στηρίζεται κυρίως στη μεταφορά πόρων από την κεντρική εξουσία προς την αυτοδιοίκηση. Θέλουμε αυτό το οικονομικό μοντέλο ή αγωνιζόμαστε για κάποιο άλλο και ποιό θα είναι αυτό; Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να απαντήσουμε ανοιχτά και καθαρά ποια είναι η θέση μας σε μια σειρά οικονομικών λειτουργιών όπως: η παραχώρηση υπηρεσιών σε ιδιώτες, η παροχή κοινωνικών υπηρεσιών με ανταποδοτικότητα, η επιβολή φόρων και τελών, το μοντέλο λειτουργίας των δημοτικών επιχειρήσεων αν θα είναι κατά κανόνα με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια ή όχι, οι δράσεις της αυτοδιοίκησης για την οικονομική ανάπτυξη, την απασχόληση και την κοινωνική πολιτική αν θα είναι με όρους αγοράς ή όχι. Επίσης θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι να απαντήσουμε στο ποια θα είναι η θέση μας στη συνεργασία δημοσίου και ιδιωτικού, στη σχέση της αυτοδιοίκησης με την κοινωνία των πολιτών για παράδειγμα με τις εθελοντικές και της μη κυβερνητικές οργανώσεις.
Ερώτηση: Αρκεί μια συζήτηση σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο για την εξασφάλιση πόρων ή των μεθόδων παρέμβασης στον κοινωνικό αποκλεισμό χωρίς αυτά να συνδέονται με τα παραπάνω θεμελιώδη ερωτήματα και ενός πλαισίου αξιών της κοινωνικής πολιτικής;
Απάντηση: Σήμερα διανύουμε μια περίοδο εκτεταμένων αλλαγών σε όλο το φάσμα του κοινωνικού ιστού. Οι πολίτες καλούνται να υιοθετήσουν νέες στάσεις, αλλά και να αποκτήσουν νέες δεξιότητες για να διαχειριστούν ένα περιβάλλον ρευστότητας το οποίο δημιουργεί σημαντικά ανοίγματα, αλλά και ανασφάλειες. Στα πλαίσια της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας μαζί με τις νέες ευκαιρίες για ανάπτυξη δημιουργούνται νέα κοινωνικά προβλήματα. Οι ανισότητες διευρύνονται και η κοινωνική ένταξη παραμένει ένα καίριο όσο και ανικανοποίητο αίτημα. Μέσα σ’ αυτή την αλλαγή νέα κοινωνικά προβλήματα έρχονται στο προσκήνιο και τα παλαιοτέρα επιδεινώνονται. Μέσα στις νέες συνθήκες που δημιουργούνται ο ρόλος και η σημασία των τοπικών κοινωνιών και της κοινωνίας των πολιτών είναι μεγάλος γιατί μπορούν να αποτελέσουν χώρο ανάπτυξης και εφαρμογής νέων μορφών κοινωνικής βοήθειας με την κινητοποίηση της τοπικής εξουσίας και της κοινωνίας των πολιτών προς την κατεύθυνση της δημιουργίας νέων δομών στον χώρο των κοινωνικών σχέσεων και προβλημάτων. Η διαμόρφωση επομένως μια ατζέντας διαλόγου για την κοινωνική πολιτική και προστασία στα πλαίσια μιας χωρικής οντότητας με τη συμμετοχή τοπικών φορέων και συλλόγων είναι το πρώτο βήμα. Στόχος αυτού του διαλόγου θα πρέπει να είναι ο καθορισμός των κοινωνικών προβλημάτων που θα πρέπει να αντιμετωπιστούν, ο τρόπος με τον οποίο θα αντιμετωπιστούν και ο τρόπος που θα στηριχτούν οικονομικά και λειτουργικά.
Ερώτηση: Αρκεί η κοινωνική στήριξη που παρέχεται σήμερα από διάφορους φορείς και επομένως θα πρέπει να υποστηρίξουμε την σημερινή κατάσταση ή θα πρέπει να την υπερβούμε δημιουργώντας κάτι νέο;
Απάντηση: Η κοινωνική στήριξη που παρέχεται σήμερα από διάφορους φορείς σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι είναι επαρκής. Αντίθετα μάλιστα, δεν υπάρχει ολοκληρωμένο πλαίσιο που να καλύπτει τις ανάγκες των ευάλωτων ομάδων. Κατά συνέπεια είναι απαραίτητη η υπέρβαση με την αναγνώριση νέων μοντέλων κοινωνικής φροντίδας και υποστήριξης όπως είναι οι σύλλογοι οικογενειών, οι ομάδες αυτοβοήθειας και ομάδες αυτοεκπροσώπησης οι οποίες σε συνεργασία με τις υπάρχουσες υπηρεσίες θα μπορέσουν να κατακτήσουν τους στόχους τους.
Ερώτηση: Ποια είναι η θέση και ποιες είναι οι δυνατότητες κράτους σε μία υπέρβαση και ποιος ο ρόλος των μη κυβερνητικών οργανώσεων;
Απάντηση: Στις θέσεις του κράτους θεωρητικά υπάρχει ασάφεια. Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση δεν έχει επιτευχθεί ακόμα. Αν και οι δυνατότητες που έδωσε και δίνει η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι σημαντικές, ο λάθος σχεδιασμός και χειρισμός από την πλευρά του κράτους την τροχοπεδούν. Έτσι οι συλλογικές δράσεις που αποτελούν μοχλό πίεσης για την κάλυψη των αναγκών, αλλά και την εμπλοκή της κοινωνίας και των πολιτών, διαδραματίζουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο προσφέροντας στο κομμάτι της κοινωνικής φροντίδας άριστες προοπτικές έργων και λύσεων που έχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν σημαντικά την ποιότητα των υπηρεσιών και να μειώσουν φυσικά το κόστος τους.
Ερώτηση: Ποιος ο ρόλος των χρηστών των κοινωνικών υπηρεσιών και των υπηρεσιών υγείας στο αίτημα για μια άλλη ποιότητα; Έχει δύναμη να ακουστεί η φωνή τους ή καλύτερα τους έχει ζητηθεί ποτέ η γνώμη;
Απάντηση: Ο όρος «χρήστης» θέτει το ερώτημα της ψυχικής και νοητικής λειτουργίας του ατόμου απέναντι στον κοινωνικό χώρο των ασθενών και των οικογενειών τους. Ή ακόμη περισσότερο θέτει το ερώτημα της κοινωνικής θέσης του υποκειμένου. Έτσι ο χρήστης αποκτά μια κοινωνική ταυτότητα που δεν του παραχωρείται από τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας και από τους ψυχιατρικούς θεσμούς αλλά γίνεται αντικείμενο διεκδίκησης και αναγνώρισης από τους άλλους. Το «καθεστώς» των χρηστών αποτελεί τον βασικό πυρήνα για δράση και για διεκδίκηση κοινωνικών δικαιωμάτων, για αναμέτρηση με την πραγματικότητα, για συμμετοχή στο διάλογο, για άσκηση κοινωνικών πιέσεων προς το κράτος, τους φορείς, τις υπηρεσίες για βελτίωση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών. Οι χρήστες μέχρι σήμερα υφίστανται τον αποκλεισμό του λόγου τους. Η παραβίαση των δικαιωμάτων τους μέσα και έξω από το σύστημα των κοινωνικών και υγειονομικών υπηρεσιών είναι προφανής. Το άσυλο και η νοοτροπία του δυστυχώς στις περισσότερες των περιπτώσεων μεταφέρονται και στις εξωνοσοκομειακές δομές. Κανένας δεν ζητάει τη γνώμη τους και η φωνή τους είναι αδύναμη ακόμη λόγω της νοοτροπίας των ειδικών.
Ερώτηση: Ποιος ο ρόλος και η σημασία των εθελοντικών οργανώσεων κοινωνικής φροντίδας και κυρίως ποιος ο ρόλος των οικογενειών που επωμίζονται όλο το βάρος της φροντίδας;
Απάντηση: Η συγκρότηση των ατόμων σε κάθε μορφή συλλογικής οργάνωσης και έκφρασης λειτουργεί θεραπευτικά προς όφελος των χρηστών και των οικογενειών τους. Οι εθελοντικές οργανώσεις κοινωνικής φροντίδας, οι οποίες αποτελούνται από τις οικογένειες επωμίζονται όλο το βάρος της φροντίδας και χωρίς καμιά υποστήριξη και εκπαίδευση, καλούνται να παίξουν τον πιο σημαντικό ρόλο. Με μοναδικό όπλο την αγάπη για τον άνθρωπό τους αλλά και την αγωνία του αύριο μοχθούν και αγωνίζονται για την αποκατάστασή τους, για τον σεβασμό στα δικαιώματά τους και για την αυτονομία τους. Επίσης λειτουργούν η κοιτίδα της ανάπτυξης των ίδιων των χρηστών. Η φωνή τους γίνεται πιο δυνατή, η γνώμη τους αρχίζει να γίνεται αποδεκτή σιγά-σιγά. Αρχίζει να δημιουργείται για τους χρήστες το υποστηρικτικό πλαίσιο που θα τους προετοιμάσει, θα τους ενδυναμώσει και θα τους δώσει τη δυνατότητα αυτοδιαχείρισης του προβλήματος τους.
Ερώτηση: Ποιους στόχους εξυπηρετεί μια εθελοντική οργάνωση κοινωνικής βοήθειας και ποιες ανάγκες έρχεται να καλύψει; Ποιό το περιεχόμενο της κοινωνικής βοήθειας για τους άμεσους και έμμεσους ωφελούμενους; Ποιό το πλαίσιο λειτουργίας τους;
Απάντηση: Εύλογα, λοιπόν, οι στόχοι που εξυπηρετούνται από τις εθελοντικές οργανώσεις των οικογενειών έρχονται να καλύψουν τα κενά που υπάρχουν στον τομέα της κοινωνικής φροντίδας χωρίς ιδιοτέλεια, χωρίς την αυστηρή υπηρεσιακή γραφειοκρατία. Καλύπτουν το συναισθηματικό υποστηρικτικό κομμάτι στις ανάγκες που μόνο αυτοί γνωρίζουν καλύτερα. Έτσι το όφελος είναι διπλό και άμεσο: η ανακούφιση της ίδιας της οικογένειας, η ενδυνάμωση και η προετοιμασία των χρηστών για διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους, για την αυτοεκπροσώπησή τους, των δυνατοτήτων τους για εργασία και γενικότερα για ριζική αλλαγή της εικόνας του ψυχιατρικού τοπίου και φυσικά του ψυχιατρικού ασθενή ο οποίος είναι ο εν δυνάμει άμεσα ωφελούμενος. Το πλαίσιο λειτουργίας ενός εθελοντικού συλλόγου έχει στόχο και όραμα. Τα προβλήματα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος είναι πολλά και σημαντικά.
Εν κατακλείδι, μέσω της παρέμβασής τους συμβάλλουν στην πρόληψη των φαινομένων κοινωνικοοικονομικού αποκλεισμού, στην ενημέρωση και ευ αισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας, στη στήριξη και ενδυνάμωση των ευάλωτων κοινωνικών κατηγοριών και στην ανάπτυξη συνοδευτικών υποστηρικτικών υπηρεσιών που στοχεύουν στην ενσωμάτωση ή «επιστροφή» των αποδεκτών της κοινωνικής φροντίδας στην κοινότητα.
Το τοπίο αλλάζει. Με το κλείσιμο των ψυχιατρείων οι ασθενείς θα αντιμετωπίζονται πλέον στην κοινότητα. Ίσως κάποια στιγμή δημιουργηθεί ένα ιδανικό πλαίσιο υπηρεσιών υγείας και κοινωνικής φροντίδας τέτοιο που θα καλύπτει όλες τις ανάγκες. Ίσως. Όμως η οικογένεια πάντα θα είναι αυτή που θα έχει τον πρώτο ρόλο στη φροντίδα, την υποστήριξη και την ενδυνάμωση του πάσχοντα στο μεταβατικό στάδιο της αδυναμίας του μετά την πρώτη κρίση και έως τη σταθεροποίηση της υγείας του. Είναι αυτή που, με υπέρβαση των όποιων αρνητικών αντιστάσεών της, για την αποδοχή του προβλήματος θα βοηθήσει το πάσχον μέλος της να ξεπεράσει τις δικές του αντιστάσεις, να αποδεχτεί το πρόβλημα, να μάθει να ζει μ’ αυτό. Θα το ενθαρρύνει στην αυτονόμησή του, τη διεκδίκηση της αυτοεκπρόσωπησής του στα θέματα που το αφορούν. Να εξασφαλίσει μια ζωή ποιοτική, με δραστηριότητες, χωρίς το αίσθημα της αναπηρίας. Το αίσθημα της αναπηρίας που μέχρι σήμερα το σύστημα ψυχικής υγείας και η κοινωνία καλλιεργούσε.
Αναδημοσίευση από την Τριμηνιαία Επιστημονική Έκδοση για θέματα Υγείας και Κοινωνικού Αποκλεισμού: «ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ψυχική ΥΓΕΙΑ»
Ιδιοκτησία: Επιτροπή Ερευνών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Εκδότης – Διευθυντής: Μπαϊρακτάρης Κώστας
Επιστημονική Επιτροπή: Δικαίου Μαρία, Ζαφειρίδης Φοίβος, Μεγαλοοικονόμου Θεόδωρος, Μιχαήλ Σάββας, Μπακιρτζής Κων/νος, Μπιτζαράκης Παντελής, Πανταζής Παύλος, Παπαϊωάννου Σκεύος, Φαφαλιού Μαρία
Συντακτική Ομάδα: Γεωργάκα Ευγενία, Λαϊνάς Σωτήρης, Σταμάτη Γιούλη, Φίγγου Λία, Φραγκιαδάκης Κων/νος Εποπτεία Τεύχους Μπαϊρακτάρης Κώστας
Επιμέλεια κειμένων: Σταμάτη Γιούλη
Το Επιστημονικό Περιοδικό με τίτλο «ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ψυχική ΥΓΕΙΑ» εκδίδεται στο πλαίσιο του έργου «Δράσεις για την άρση των εμποδίων κοινωνικής ένταξης και εργασιακής ενσωμάτωσης κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων» που υλοποιείται από το Τμήμα Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. (Ε.Π. «Υγεία-Πρόνοια» 2000-2008, ‘Άξονας Προτεραιότητας 1 «Υγεία», Μέτρο 1.4 «Ανάπτυξη της Δημόσιας Υγείας»). Το έργο συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο κατά 75% και από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης κατά 25%.
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 