Η Αυτοβοήθεια στην Ελλάδα
Οι πρακτικές της αλληλοβοήθειας και της αλληλεγγύης είναι απόλυτα συνυφασμένες με την παράδοση και τον πολιτισμό στην Ελλάδα. Τα παραδοσιακά δίκτυα υποστήριξης χαρακτηρίζονταν κατεξοχήν από μία λογική αμοιβαίας βοήθειας. Σήμερα υπάρχουν πολλές μορφές συλλογικής οργάνωσης που αποτελούν πρωτοβουλίες των άμεσα ενδιαφερομένων πολιτών. Απουσιάζει, όμως, μια συστηματική καταγραφή των συλλογικοτήτων αυτών, του τρόπου λειτουργίας και κυρίως των επιμέρους χαρακτηριστικών τους, η οποία θα αναδείκνυε το βαθμό συνάφειάς τους με το κίνημα της αυτοβοήθειας.
Το γεγονός ότι στη χώρα μας δεν υφίσταται οργανωμένο κίνημα πρωτοβουλιών των άμεσα ενδιαφερομένων πολιτών, που αυτοπροσδιορίζονται ως ομάδες αυτοβοήθειας, δεν είναι απαραίτητα αρνητικό. Πρέπει να ιδωθεί μέσα στο συγκεκριμένο ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο της Ελλάδας και να αναζητηθούν οι διάφορες λειτουργίες στην κοινότητα που βασίζονται σε ανάλογη λογική αλλά δεν αυτοπροσδιορίζονται ως ομάδες ή πρωτοβουλίες αυτοβοήθειας.
Η άκριτη μεταφορά ιδεών και πρακτικών, άλλωστε, από τη διεθνή εμπειρία στην ελληνική πραγματικότητα εμπεριέχει τον κίνδυνο αλλοίωσης και ακύρωσης του υφιστάμενου δυναμικού στις τοπικές κοινότητες. Αυτό που έχει σημασία είναι η ενεργοποίηση, η εμπλοκή και η αξιοποίηση της εμπειρίας και της γνώσης των ίδιων των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν τα προβλήματα, πέρα από τους ορισμούς, τις κατηγοριοποιήσεις και τα επινοημένα σχήματα των κοινωνικών επιστημών.
- Στην Ελλάδα, οι πρώτες αμιγείς ομάδες αυτοβοήθειας για εξαρτημένους εμφανίζονται στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και είναι ομάδες 12 βημάτων και πιο συγκεκριμένα ομάδες Αλκοολικών Ανωνύμων. Στη συνέχεια δημιουργούνται ομάδες Ναρκομανών Ανωνύμων, Οικογενειών Ανωνύμων και Οικογενειών Αλκοολικών. Η διασπορά και εξάπλωσή τους παρέμεινε σε χαμηλά επίπεδα ως τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και αφορούσε σε ομάδες αυτοβοήθειας, οι οποίες βασίζονταν στη φιλοσοφία των 12 βημάτων, ενώ κατά την τελευταία δεκαετία διαπιστώνεται μια μεγάλη αύξηση στη συγκρότηση τέτοιου τύπου ομάδων τόσο για ανθρώπους με προβλήματα εξάρτησης όσο και για συγγενικά και φιλικά τους πρόσωπα.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρέχουν οι ίδιες οι ομάδες, σήμερα στην Ελλάδα λειτουργούν 83 ομάδες αυτοβοήθειας 12 βημάτων. Η εξάπλωση αυτή σε μια χώρα -όπως η Ελλάδα- όπου δεν υπάρχει ανεπτυγμένο κίνημα ομάδων αυτοβοήθειας ερμηνεύεται με βάση το ξεκάθαρο πλαίσιο αρχών και οργάνωσης που διαθέτουν (12 παραδόσεις) το οποίο τους επιτρέπει να αναπτύσσονται διαχρονικά σε εντελώς διαφορετικούς πολιτισμούς (Makela και άλλοι, 1996).
Η Προαγωγή της Αυτοβοήθειας στην Ελλάδα. Βασικοί άξονες της φιλοσοφίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας
Στην Ελλάδα η πρώτη συγκροτημένη προσπάθεια, εκ μέρους των επαγγελματιών ψυχικής υγείας, προαγωγής της ιδέας της αυτοβοήθειας στο πεδίο των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και κύρια στο πεδίο των εξαρτήσεων ξεκίνησε το 2001, με τη δημιουργία του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας (ερευνητικό πρόγραμμα του Α.Π.Θ. που χρηματοδοτείται από τον Ο.ΚΑ.ΝΑ. Επιστημονικός υπεύθυνος ο κ. Φ. Ζαφειρίδης, ψυχίατρος, αναπλ. Καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας).
Κύριος στόχος του εγχειρήματος είναι η προαγωγή της αυτοβοήθειας, στην αντιμετώπιση των διαφόρων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και κυρίως του προβλήματος της εξάρτησης, καθώς και η εκπαίδευση των λειτουργών υγείας σε νέους ρόλους εμψύχωσης και περιφερειακής υποστήριξης πρωτοβουλιών των πολιτών.
Η δημιουργία του βασίζεται στον κριτικό προβληματισμό που αναπτύσσεται για την αντιμετώπιση των σύγχρονων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Βασικές συνιστώσες της φιλοσοφίας του αποτελούν: η έμφαση στην κοινωνική και πολιτική διάσταση των αιτιών αυτών των προβλημάτων, η κριτική προσέγγιση του ρόλου των λειτουργών υγείας και των λογικών των κυρίαρχων παρεμβάσεων, η αλλαγή των παραδειγμάτων παροχής βοήθειας, καθώς και η αναζήτηση νέων μεθόδων έρευνας και σχεδιασμού παρεμβάσεων.
- Πιο συγκεκριμένα, ο πρώτος άξονας αφορά στην προσέγγιση των αιτιών των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Το κυρίαρχο παράδειγμα των επιστημών υγείας και των κοινωνικών επιστημών εμμένει στην ατομοκεντρική ερμηνεία τους. Η θεώρηση, όμως, αυτή οδηγεί σε αποσπασματικές και αναποτελεσματικές παρεμβάσεις.
Εδώ και δεκαετίες, παράλληλα με την κυρίαρχη επιστημονική αντίληψη για τον ατομικό/βιολογικό χαρακτήρα διαφόρων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, αναπτύσσεται και ένας άλλος λόγος, που συνδέει άμεσα την υφιστάμενη κοινωνική κρίση με την κατακόρυφη αύξηση, τόσο της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες όσο και άλλων προβλημάτων. Μια κοινωνική κρίση που αποτυπώνεται με τον πλέον επώδυνο τρόπο, σε ολοένα και αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων, με διάφορα συμπτώματα όπως η εξάρτηση, παραβατικότητα, η εγκληματικότητα, η κατάθλιψη. Η προσέγγιση αυτή βασίζεται σε μια ενιαία αντίληψη για τη σωματική και ψυχική υγεία, καθώς και για τη σχέση τους με τις ιστορικές, κοινωνικοοικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες κάθε εποχής (Ζαφειρίδης 2000, 1988, Μπαϊρακτάρης, 2004, Albee, 1986, Sarason 1981).
- Ο δεύτερος άξονας της φιλοσοφίας του προγράμματος σχετίζεται ακριβώς με αυτή την προσέγγιση των αιτιοπαθογενετικών μηχανισμών των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Η προσέγγιση αυτή αίρει την πλειονότητα των υλοποιούμενων ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων, που βασίζονται σε μία ατομοκεντρική και αποσπασματική λογική.
Το ζητούμενο είναι η αλλαγή του τρόπου παροχής βοήθειας από το μοντέλο της παροχής βοήθειας από τον ειδικό προς τον πάσχοντα, προς το μοντέλο της παροχής βοήθειας για την αυτοοργάνωση (De Zeeuw, 2004). Βασικός στόχος της συγκεκριμένης πρότασης είναι η ενδυνάμωση των ατόμων και των τοπικών κοινωνιών, ώστε σε πλαίσια συλλογικότητας και αλληλεγγύης να υπερβαίνουν τα προβλήματά τους. Η κριτική αυτή θεώρηση οδηγεί στην πλήρη ανατροπή του παραδοσιακού μοντέλου υλοποίησης των ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων, τοποθετώντας στο επίκεντρο των παρεμβάσεων τους άμεσα ενδιαφερομένους πολίτες και στην περιφέρεια της παρέμβασης τους ειδικούς σε ρόλους υποστήριξης και πλαισίωσης των πρωτοβουλιών των πολιτών (Ζαφειρίδης, 2000).
- O τρίτος άξονας της φιλοσοφίας του προγράμματος αφορά σε μια άλλη προσέγγιση της έρευνας και της δημιουργίας των παρεμβάσεων. Η μελέτη και κατανόηση της δυναμικής των ομάδων αυτοβοήθειας αναδεικνύει την ανάγκη αναζήτησης νέων μεθοδολογιών έρευνας από τις κοινωνικές επιστήμες (Powel, 1994). Αλλά και η φιλοσοφία δημιουργίας και υλοποίησης των παρεμβάσεων διαφοροποιείται. Κεντρική πολιτική επιλογή του προγράμματος -απόλυτα συνεπής με τον προβληματισμό που αναπτύσσεται για την ουσιαστική αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας- είναι η συνδιαμόρφωση των δράσεων με τους ανθρώπους στους οποίους αυτές απευθύνονται (Μπαϊρακτάρης, 1994).
Οι δράσεις του προγράμματος δεν αποτελούν εφαρμογές θεωρητικών μοντέλων και σχημάτων από πλευράς ειδικών, αλλά προϊόν συνεχούς αλληλεπίδρασης με τους εκάστοτε ενδιαφερόμενους και εμπλεκόμενους. Η αξιοποίηση της λογικής της έρευνας δράσης, καθ’ όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του, υποστηρίζει και ενισχύει αυτήν ακριβώς τη διάσταση. 0ι δράσεις που υλοποιούνται στο πρόγραμμα αποτελούν αποτέλεσμα συνδιαμόρφωσης με τους άμεσα ενδιαφερομένους και στηρίζονται στη λογική της έρευνας δράσης, όπου όλοι οι εμπλεκόμενοι είναι ενεργοί στο σχεδιασμό, την υλοποίηση της δράσης, την αξιολόγησή της, τον εκ νέου σχεδιασμό και την εκ νέου υλοποίησή της (Winter & Munn-Giddings, 2001).
Το πρόγραμμα ξεκίνησε τη λειτουργία του ως μια προσπάθεια αναζήτησης νέων τρόπων παρέμβασης στο πεδίο των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και κυρίως του προβλήματος της εξάρτησης. Η βασική υπόθεση πίσω από τη δημιουργία του, ήταν η αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων των ομάδων αυτοβοήθειας στην αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάρτησης, με την ταυτόχρονη πλαισίωση των εγχειρημάτων αυτών σε τομείς όπου υπάρχει ανάγκη.
Συγκεκριμένα, οι ομάδες αυτοβοήθειας για εξαρτημένους παρουσιάζουν μια σειρά από πλεονεκτήματα σε σχέση με τις παραδοσιακές επαγγελματικές προσεγγίσεις. Τα πλεονεκτήματα αυτά σχετίζονται με την ενεργοποίηση και ανάληψη της προσωπικής ευθύνης από τα ίδια τα μέλη -που απαντούν σε βασικούς αιτιοπαθογενετικούς μηχανισμούς της εξάρτησης— με την ολιστική και όχι συμπτωματική αντιμετώπιση του προβλήματος, με την ενσωματωμένη λειτουργία πρόληψης των υποτροπών, με το μηδαμινό οικονομικό κόστος. Ταυτόχρονα, οι ομάδες αυτοβοήθειας λόγω της φύσης τους έχουν κάποιες εγγενείς δυσκολίες. Οι δυσκολίες αυτές σχετίζονται με την αδυναμία συγκράτησης χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών σε αρχική φάση απεξάρτησης, με την κυμαινόμενη αξιοπιστία από ομάδα σε ομάδα, με τον κίνδυνο ανάπτυξης ιδεολογίας «γκέτο» σε κάποιες ομάδες και με την έλλειψη υποστήριξης στην επαγγελματική ένταξη (Ζαφειρίδης, 2001).
Πορεία εξέλιξης του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Οικογενειών Μελών Χρηστών του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας
Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας, στα έξι χρόνια λειτουργίας του, ανέπτυξε μια σειρά δράσεων για την επίτευξη των στόχων του. Οι δράσεις αυτές αφορούν κατά κύριο λόγο την προαγωγή της αυτοβοήθειας στην αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάρτησης καθώς και στην εκπαίδευση λειτουργών υγείας σε νέους τρόπους παρέμβασης και υποστήριξης πρωτοβουλιών των πολιτών. Επίσης, ανέπτυξε μια σειρά δράσεων που αφορούν στην προαγωγή της αυτοβοήθειας σε άλλα ζητήματα σωματικής και ψυχικής υγείας.
- Το πρόγραμμα με βάση τη λογική της έρευνας δράσης διαμορφώνεται συνεχώς. Η επισκόπηση της εξέλιξης του προγράμματος αναδεικνύει τη δυνατότητα συνεχούς αλληλεπίδρασης μεταξύ όλων των εμπλεκομένων στο πρόγραμμα και τη συνεπαγόμενη μεταβολή ή βελτίωση των επιμέρους δράσεων του, ως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του. Ο αναστοχασμός πάνω στην πορεία των δράσεων, ο έλεγχος και η βελτίωσή τους, συντελείται μέσα από την καθημερινή λειτουργία του προγράμματος, την αλληλεπιδραστική φύση όλων των επιμέρους δράσεων, τη συνεργασία, τις σχέσεις, τη συνύπαρξη όλων των εμπλεκομένων και τις θεσμοθετημένες ή άτυπες συλλογικές διαδικασίες (Georgiou & Lainas, 2007). Το χαρακτηριστικό αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τη συγκρότηση μιας πρότασης που να ανταποκρίνεται σε πραγματικές ανάγκες όλων των εμπλεκομένων σε ένα άγνωστο πεδίο, όπως αυτό της προαγωγής της αυτοβοήθειας στο πεδίο της εξάρτησης. Σε αυτό το πλαίσιο, δημιουργήθηκε και εξελίχτηκε το Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας.
Παρουσίαση των δράσεων του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών και Ψυχοτρόπων Ουσιών και Οικογενειών Μελών Χρηστών του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας.
Με βάση την προαναφερθείσα λογική της συνδιαμόρφωσης δημιουργήθηκαν και λειτουργούν οι δράσεις του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης. Βασικός άξονας της λειτουργίας του προγράμματος είναι η ευαισθητοποίηση στις αρχές της αυτοβοήθειας και αλληλοβοήθειας, τόσο μέσα από τη λειτουργία των επιμέρους δράσεων με ανάλογους όρους όσο και μέσα από τη διασύνδεση των μελών του με ομάδες αυτοβοήθειας. Το πρόγραμμα είναι ανοικτό, παρέχει τις υπηρεσίες του δωρεάν και βασικός του στόχος είναι η υποστήριξη των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης από ναρκωτικά και αλκοόλ, καθώς και των οικογενειών τους.
Ο στόχος αυτός επιτυγχάνεται αφενός, με τη συμμετοχή των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης στις δράσεις του Ανοικτού Προγράμματος και αφετέρου, με τη διασύνδεση των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης με τις ομάδες αυτοβοήθειας των 12 βημάτων (Α.Α. και Ν.Α.) που λειτουργούν στη Θεσσαλονίκη.
Οι δράσεις που αναπτύσσονται στα πλαίσια του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης είναι οι εξής:
Ημερήσιο Κέντρο Υποστήριξης Εξαρτημένων Ατόμων
Το Ημερήσιο Κέντρο Υποστήριξης Εξαρτημένων Ατόμων αποτελεί την κομβική δράση του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης. Προϋπόθεση για συμμετοχή στο Ημερήσιο Κέντρο, όπως και στις υπόλοιπες δράσεις του προγράμματος, είναι η αποχή από τη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών. Βασικό χαρακτηριστικό του κέντρου είναι η παροχή ενός ασφαλούς και υποστηρικτικού περιβάλλοντος για ανθρώπους σε αρχική φάση απεξάρτησης. Βασικοί άξονες της λειτουργίας του είναι η ευαισθητοποίηση στην αυτοβοήθεια, η κινητοποίηση και εμψύχωση των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών για έναρξη ή συνέχιση της προσπάθειας απεξάρτησης σε συστηματική βάση, η διασύνδεση των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών με παλιότερα μέλη των ομάδων αυτοβοήθειας, η υποστήριξη ανθρώπων που ήδη συμμετέχουν σε ομάδες αυτοβοήθειας και η κινητοποίηση των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών που προσεγγίζουν το Ημερήσιο Κέντρο για συμμετοχή στις υπόλοιπες δράσεις του Ανοικτού Προγράμματος. Το κέντρο είναι άμεσα προσβάσιμο, λειτουργεί και τις επτά ημέρες τις εβδομάδας και αποτελεί, όπως φαίνεται από τους ιδιαίτερα αυξημένους δείκτες προσέλευσης, έναν ελκυστικό χώρο για ανθρώπους με προβλήματα χρήσης.
Ατομικές Συναντήσεις
Στο πλαίσιο του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης πραγματοποιούνται ατομικές συναντήσεις με τους ανθρώπους που προσέρχονται σε αυτό με αίτημα βοήθειας με κάποιο από τα στελέχη του προγράμματος. Οι συναντήσεις αφορούν στην αρχική ενημέρωση για το πρόγραμμα και τον τρόπο λειτουργίας του και στην κινητοποίηση και ευαισθητοποίηση ανθρώπων σε αρχική φάση. Επίσης, αφορούν στη διασύνδεση όσων ενδιαφέρονται με παλιότερα μέλη των ομάδων αυτοβοήθειας, στη διαμόρφωση εξατομικευμένου πλάνου δράσης για καθένα που συμμετέχει στο πρόγραμμα και στη συμβουλευτική ανθρώπων που διατυπώνουν ανάλογο αίτημα.
Ομάδες υποστήριξης – κινητοποίησης ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης
Οι ομάδες υποστήριξης και κινητοποίησης των ανθρώπων, που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης, έχουν ανοικτή συμμετοχή σε αναλογία με τις ομάδες αυτοβοήθειας των 12 βημάτων, συντονίζονται από στέλεχος του προγράμματος και σκοπεύουν στην πλαισίωση της απεξαρτητικής διαδικασίας. Επιμέρους στόχοι των ομάδων είναι η δημιουργία σχέσεων εμπιστοσύνης ανάμεσα στα μέλη της ομάδας, το μοίρασμα των προβλημάτων των μελών της ομάδας και η αλληλοϋποστήριξη, η ευαισθητοποίηση στη φιλοσοφία των 12 βημάτων, ο εντοπισμός και η επίλυση των επιμέρους προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα μέλη της ομάδας μέσα από συγκεκριμένες προτάσεις (ιεράρχηση των προβλημάτων, πλάνο δράσης, υιοθέτηση καθημερινού προγράμματος από το κάθε μέλος, τακτές συναντήσεις με τους συντονιστές της ομάδας).
Υποστήριξη σε ιατρικά, νομικά, εκπαιδευτικά ζητήματα και επαγγελματικά ζητήματα
Μια από τις βασικότερες δράσεις του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης, πέρα από την ευαισθητοποίηση των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών στην έννοια και τις αρχές της αυτοβοήθειας, είναι η υποστήριξή τους σε διάφορα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, λόγω της χρόνιας εμπλοκής τους με τις ουσίες. Πιο συγκεκριμένα, στο πλαίσιο αυτής της δράσης αναζητούνται τρόποι για την υποστήριξη των ανθρώπων γύρω από νομικά, ιατρικά, εκπαιδευτικά και επαγγελματικά ζητήματα. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην κινητοποίηση και την ανάληψη προσωπικής ευθύνης των ανθρώπων, που εκφράζουν ανάλογα αιτήματα. Η δράση αυτή είναι καθοριστικής σημασίας για την πορεία της απεξάρτησης και την επανένταξή τους.
Εκπαιδευτικά σεμινάρια
Στα πλαίσια του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών, πραγματοποιούνται μια σειρά από εκπαιδευτικά σεμινάρια (εκμάθησης ξένων γλωσσών και χρήσης Η/Υ) με στόχο αφενός, τη δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου και αφετέρου, την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων. Βασική φιλοσοφία της δόμησης και λειτουργίας όλων των δράσεων του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι να αποτελούν «πρόσχημα» για την ενεργοποίηση, τη γνωριμία, την επικοινωνία και τη δημιουργία σχέσεων των ανθρώπων του προγράμματος με τους ανθρώπους που έρχονται σ’ αυτό και όχι να είναι απλές διαδικασίες κατάρτισης και απόκτησης πληροφοριών και γνώσεων, χωρίς βέβαια να υποτιμάται η απόκτηση συγκεκριμένων δεξιοτήτων που αποκτώνται σε αυτά τα σεμινάρια.
Δράσεις ευαισθητοποίησης σε πολιτιστικά, κοινωνικά, οικολογικά ζητήματα
Ένα από τα βασικά ζητούμενα του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης είναι να προτείνει και να ενθαρρύνει τη συμμετοχή των ανθρώπων σε δράσεις που αφορούν πτυχές της καθημερινής ζωής, όπως η επαφή με την τέχνη και τη δημιουργία, ο κοινωνικός προβληματισμός, καθώς και η οικολογία. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας έχουν δημιουργηθεί 3 ομάδες: η ομάδα πολιτιστικών, η ομάδα προβληματισμού και η ομάδα εκδρομών. Σκοπός τους είναι να προτείνουν και να δημιουργούν δράσεις ικανές να παρέχουν ερεθίσματα σε όλους τους συμμετέχοντες στο πρόγραμμα, σχετικά με τον πολιτισμό, τα κοινωνικά ζητήματα, την οικολογία και την επαφή με τη φύση. Βασική θέση που διέπει τη λειτουργία του προγράμματος, άρα και των ομάδων αυτών, είναι ότι η απεξάρτηση είναι μια συνολική διαδικασία επαναδιαπαιδαγώγησης, μια πορεία νοηματοδότησης της ανθρώπινης ύπαρξης με αξίες και αρχές που να καλύπτουν τις πραγματικές ανθρώπινες ανάγκες, μια διαφορετική στάση ζωής.
Άνοιγμα στην τοπική κοινότητα / Δράσεις Εθελοντικής Εργασίας
Στο πλαίσιο αυτής δράσης δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην επανασύνδεση των ανθρώπων που προσέρχονται στο πρόγραμμα με την ευρύτερη κοινότητα μέσα από μια λογική συνάντησης και από κοινού δράσης με άλλους πολίτες. Βασικοί άξονες είναι η έμφαση στην αλληλεγγύη, η τόνωση της συλλογικότητας, η ρήξη με ατομοκεντρικές λογικές και πρακτικές. Δημιουργούνται μια σειρά από μικρές δράσεις στην τοπική κοινότητα σε συνεργασία με άλλους πολίτες ή φορείς, με στόχο τη δημιουργική παρέμβαση και την εμπλοκή όλων ως ενεργών πολιτών.
Προσέγγιση χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών στο δρόμο
Βασικός στόχος της δράσης προσέγγισης και κινητοποίησης χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών στο δρόμο είναι η ενημέρωση και κινητοποίηση ατόμων που αντιμετωπίζουν πρόβλημα κατάχρησης ψυχοτρόπων ουσιών σε διαδικασία απεξάρτησης, καθώς και η διασύνδεσή τους με το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας και τις ομάδες αυτοβοήθειας που λειτουργούν στην πόλη. Πιο συγκεκριμένα, μια ομάδα που στελεχώνεται από αποφοίτους του προγράμματος και κοινωνικούς επιστήμονες κινείται σε καθημερινή βάση στους χώρους της πανεπιστημιούπολης του Α.Π.Θ. προσεγγίζοντας χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών. Επίσης, η ομάδα αυτή πραγματοποιεί εξορμήσεις σε τακτά χρονικά διαστήματα σε κεντρικά σημεία της πόλης, τα οποία αποτελούν τόπους συνάντησης χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών. Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι το μοναδικό πρόγραμμα στη Βόρεια Ελλάδα, το οποίο πραγματοποιεί ανάλογη δράση με αυτή τη συχνότητα και σταθερότητα.
Υποστήριξη συγγενών και φίλων χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών
Στο πλαίσιο του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης μία από τις βασικές δράσεις είναι η υποστήριξη συγγενών και φίλων χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών που διατυπώνουν ανάλογο αίτημα. Δύο είναι οι βασικοί άξονες της υποστήριξης. Ο πρώτος αφορά στην υποστήριξη των συγγενών και φίλων μέσα από ατομικές και ομαδικές συναντήσεις στα πλαίσια του προγράμματος και ο δεύτερος αφορά στη διασύνδεση των ανθρώπων αυτών με ομάδες αυτοβοήθειας για συγγενείς και φίλους χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών.
Διευκόλυνση Λειτουργίας Ομάδων Αυτοβοήθειας
Η αναζήτηση στέγης, δηλαδή χώρου για την πραγματοποίηση των συναντήσεων των ομάδων αυτοβοήθειας αποτελεί έντονο πρόβλημα που αφορά τις ομάδες. Η διεθνής βιβλιογραφία περιγράφει ως σημαντική στήριξη εκ μέρους των επαγγελματικών προγραμμάτων την παροχή χώρου στις ομάδες αυτοβοήθειας. Πέρα από την παροχή χώρου, έχει δημιουργηθεί ένα πολύ σημαντικό δίκτυο με τα μέλη των ομάδων. Στο πλαίσιο αυτού του δικτύου, τα μέλη των ομάδων αυτοβοήθειας απευθύνονται στο πρόγραμμα για επιπλέον στήριξη, όταν αισθάνονται την ανάγκη και συστήνουν το πρόγραμμα σε άλλους ανθρώπους που έχουν προβλήματα κατάχρησης ψυχοτρόπων ουσιών. Από την πλευρά του το πρόγραμμα, διασυνδέει με αυτές τις ομάδες ανθρώπους με ανάλογα προβλήματα που διατυπώνουν αίτημα στήριξης.
Πορεία προσελεύσεων και δημογραφικά στοιχεία των ανθρώπων που προσέρχονται στο πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας με αίτημα βοήθειας
Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας, κατά τα έξι χρόνια λειτουργίας, προσέγγισε μεγάλος αριθμός ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης καθώς και μέλη του οικογενειακού ή του φιλικού τους περιβάλλοντος. Πιο συγκεκριμένα, κατά τα έξι χρόνια λειτουργίας του στο πρόγραμμα προσήλθαν 1157 διαφορετικά άτομα που αντιμετώπιζαν πρόβλημα εξάρτησης, χωρίς να υπολογίζονται οι άνθρωποι που προσεγγίστηκαν στα πλαίσια της δράσης προσέγγισης και ευαισθητοποίησης χρηστών στο δρόμο. Επίσης, στο πρόγραμμα προσήλθαν 428 συγγενείς ή φίλοι χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών. Το πρόγραμμα τα τελευταία τρία χρόνια παρέχει υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε περισσότερα από 500 άτομα σε ετήσια βάση, ενώ ο μηνιαίος μέσος όρος προσελεύσεων στο Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης για το έτος 2006 ήταν 126 άτομα με προβλήματα χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών.
Δημογραφικά Στοιχεία
Το 2005 διενεργήθηκε από το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας μελέτη για τα βασικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες που προσήλθαν σε αυτό κατά τα πρώτα τέσσερα χρόνια λειτουργίας του. Το δείγμα αφορούσε 774 άτομα και υπάρχουν στοιχεία για την ηλικία, το φύλο, την εργασιακή κατάσταση και τον τόπο διαμονής τους (Απολογισμός έργου τετραετίας Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας, 2005).
- Όσο αφορά την ηλικιακή κατανομή των ανθρώπων που προσέγγισαν το πρόγραμμα, το μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων κυμαινόταν από την ηλικία των 25 ως την ηλικία των 35 (46%). Το αμέσως μεγαλύτερο ποσοστό κυμαινόταν από την ηλικία των 18 ως την ηλικία των 24 (26%). Ένα ποσοστό της τάξης του 17% κυμαινόταν από την ηλικία των 35 ως την ηλικία των 50, ενώ για ένα ποσοστό της τάξης του 10% δεν υπάρχουν στοιχεία. Αυτό το ποσοστό αφορά κυρίως ανθρώπους που προσήλθαν μόνο μία ή δύο φορές στο πρόγραμμα υπό την επήρεια της χρήσης και ήταν δύσκολη η συλλογή στοιχείων.
- Όσο αφορά την κατανομή ανά φύλο κατά τα πρώτα τέσσερα χρόνια λειτουργίας του προγράμματος το 79% των προσελθόντων ήταν άνδρες ενώ το 21% ήταν γυναίκες.
- Όσο αφορά στην εργασιακή κατάσταση των ανθρώπων που προσήλθαν στο πρόγραμμα κατά την πρώτη τετραετία λειτουργίας του, οι άνεργοι/ες, όταν προσήλθαν στο πρόγραμμα έφταναν στο ποσοστό του 41%, σταθερή εργασία είχε ένα ποσοστό της τάξης του 30%, περιστασιακή εργασία ένα ποσοστό της τάξης του 4%, ένα ποσοστό της τάξης του 5% δήλωσε ότι ήταν σε διαδικασία εκπαίδευσης, ενώ για 20% των ανθρώπων δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία.
- Το Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης παρείχε υπηρεσίες στα τέσσερα χρόνια λειτουργίας του σε μεγάλο ποσοστό σε κατοίκους του νομού Θεσσαλονίκης. Πιο συγκεκριμένα, οι άνθρωποι με πρόβλημα εξάρτησης που προσήλθαν στο πρόγραμμα σε ποσοστό 85% ήταν κάτοικοι του νομού Θεσσαλονίκης, το υπόλοιπο 12% αφορούσε κατοίκους νομών της υπόλοιπης Ελλάδας και για ένα ποσοστό της τάξης του 3% δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία.
Στελέχωση του προγράμματος – οικονομικά στοιχεία λειτουργίας του
Η στελέχωση του προγράμματος είναι ένα από τα σημεία στα οποία δίνεται ιδιαίτερη έμφαση, καθώς η λειτουργία του και η ευόδωση των στόχων του εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τους ανθρώπους που πλαισιώνουν την προσπάθεια. Βασικός άξονας είναι η επιλογή ανθρώπων για τη στελέχωση του προγράμματος με ανάλογη εκπαίδευση και ενδιαφέρον να συμμετέχουν σε μια καινοτόμο προσπάθεια παρέμβασης στο χώρο των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Κατά τα έξι χρόνια λειτουργίας του προγράμματος, η πλειονότητα των στελεχών ήταν κοινωνικοί επιστήμονες, απόφοιτοι του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών της Κοινωνικής Κλινικής Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων και Ψυχοκοινωνικών Προβλημάτων, του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. Το εν λόγω μεταπτυχιακό πρόγραμμα είναι το μοναδικό στο συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο στην Ελλάδα. Το πρόγραμμα στελεχώνεται κατά μέσο όρο από πέντε κοινωνικούς επιστήμονες όλα αυτά τα χρόνια της λειτουργίας του.
Όσον αφορά στο κόστος λειτουργίας του προγράμματος αυτό είχε την εξής διακύμανση. Για την πρώτη διετία λειτουργίας του προγράμματος το κόστος ήταν 205.000 ευρώ, για τη δεύτερη διετία ανήλθε στα 240.000 ευρώ, ενώ για τα τελευταία δυόμισυ χρόνια λειτουργίας του το κόστος ανέρχεται σε 320.000 ευρώ.
Συζήτηση
Η εμπειρία του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας αναδεικνύει μια σειρά από παράγοντες που μπορούν να συμβάλλουν στη συζήτηση για την αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάρτησης και των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Ταυτόχρονα, αναδεικνύονται μια σειρά από δυσκολίες και όρια σε σχέση με την προαγωγή της αυτοβοήθειας στο πεδίο των εξαρτήσεων.
- Μια πρώτη ιδιαίτερα σημαντική διάσταση αφορά στη καλύτερη κατανόηση της δυναμικής της αυτοβοήθειας στο πεδίο των εξαρτήσεων, των ωφελημάτων που εμπεριέχονται σε αυτή και των σημείων συνάντησης των ομάδων με τα επαγγελματικά συστήματα. Οι ομάδες αυτοβοήθειας μπορούν να αποτελέσουν αξιόπιστη εναλλακτική πρόταση για ανθρώπους που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης. Πρόκειται για άμεσα προσβάσιμους χώρους υποστήριξης για ανθρώπους με προβλήματα εξάρτησης. Δεν είναι συμπληρωματικές προτάσεις αντιμετώπισης στα επαγγελματικά θεραπευτικά προγράμματα, αλλά μπορούν να αποτελέσουν το βασικό χώρο υποστήριξης για ένα εξαρτημένο, ανάλογα με τις ανάγκες και τη φάση ζωής του (Ζαφειρίδης 2001, De Leon, 2004).
Η κατανόηση της δυναμικής των ομάδων αυτοβοήθειας αφορά τόσο τους εργαζόμενους στο πεδίο των εξαρτήσεων όσο και τους υπεύθυνους για τη χάραξη των πολιτικών σχετικά με την αντιμετώπιση του προβλήματος (Humphreys και άλλοι 2004).
Η εμπειρία από τη λειτουργία του προγράμματος είναι ότι οι ομάδες αυτοβοήθειας, για πολλούς ανθρώπους, είναι ο βασικός χώρος από τον οποίο παίρνουν υποστήριξη για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της εξάρτησης. Η περιφερειακή υποστήριξη των μελών των ομάδων, στην οποία βασίζει το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας τη λειτουργία του, φαίνεται να αυξάνει κατά πολύ την παραμονή και συστηματική συμμετοχή μελών στις ομάδες αυτοβοήθειας.
Πιο συγκεκριμένα, η συγκροτημένη και σε καθημερινή βάση υποστήριξη που προσφέρει το πρόγραμμα σε ανθρώπους σε αρχική φάση απεξάρτησης και η παράλληλη διασύνδεσή τους με τις ομάδες των 12 βημάτων, μειώνει το ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό αποχωρήσεων που εμφανίζουν οι ομάδες αυτοβοήθειας. Επίσης, η υποστήριξη μελών ομάδων αυτοβοήθειας που απέχουν καιρό από τη χρήση ουσιών στη φάση της κοινωνικής και επαγγελματικής τους ένταξης από το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας συμβάλλει στη επιτυχή αντιμετώπιση του προβλήματος.
Από την άλλη πλευρά, οι ομάδες αυτοβοήθειας μπορούν να αποτελέσουν χώρους υποστήριξης και για ανθρώπους που συμμετέχουν σε άλλα προγράμματα απεξάρτησης σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία (De Leon, 1997). Η διάσταση αυτή επιβεβαιώνεται, επίσης, μέσα από τη λειτουργία του προγράμματος. Όλα αυτά τα χρόνια συμμετείχαν στις δράσεις του και άνθρωποι που παρακολουθούσαν και άλλες δομές απεξάρτησης. Μέσα από τη συμμετοχή τους γνώρισαν τις ομάδες αυτοβοήθειας και τον τρόπο λειτουργίας τους και τις χρησιμοποίησαν ως χώρους επιπλέον στήριξης όταν υπήρχε ανάγκη, ακόμη και όταν είχαν ολοκληρώσει ένα πρόγραμμα. Η παρατήρηση αυτή αφορά ανθρώπους που συμμετείχαν σε προγράμματα απεξάρτησης, τα οποία βασίζονται στη λογική της πλήρους αποχής. Και στην Ελλάδα αντιμετωπίσαμε και αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα αδυναμίας ένταξης στις ομάδες αυτοβοήθειας των 12 βημάτων ανθρώπων, που παρακολουθούν προγράμματα μείωσης χορήγησης υποκατάστατων.
- Η σύγκρουση των φιλοσοφιών για την έννοια της θεραπείας της εξάρτησης, που δημιουργείται ανάμεσα σε μέλη των ομάδων των 12 βημάτων και σε μέλη των προγραμμάτων υποκατάστασης, προκαλεί την αδυναμία ένταξης ή την αποχώρηση των δεύτερων από τις ομάδες αυτοβοήθειας. Το φαινόμενο αυτό οφείλει να οδηγήσει και στην Ελλάδα, όπως συμβαίνει στις Η.Π.Α. και σε άλλες χώρες της Ευρώπης στη δημιουργία ομάδων αυτοβοήθειας για ανθρώπους που συμμετέχουν σε προγράμματα χορήγησης υποκατάστατων. Στην χώρα μας ειδικά η ανάγκη αυτή είναι μεγάλη καθώς τα προγράμματα υποκατάστατων εξυπηρετούν μεγάλο αριθμό ανθρώπων, για τους οποίους δεν υπάρχουν επαρκείς δράσεις ψυχοκοινωνικής στήριξης και επανένταξης.
O μεγάλος αριθμός των παρεχομένων υπηρεσιών σε σταθερή βάση, με χαμηλό κόστος και χωρίς λίστες αναμονής που παρατηρείται στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας μπορεί να αποτελέσει μια εναλλακτική πρόταση σε εποχές, στις οποίες συζητείται έντονα το κόστος των υπηρεσιών υγείας. Η συζήτηση γύρω από τις πολιτικές αντιμετώπισης του προβλήματος της εξάρτησης οφείλει και στην Ελλάδα να συμπεριλάβει και την προαγωγή της αυτοβοήθειας, όπως γίνεται διεθνώς (Humphreys και άλλοι, 2004).
Σε καμία περίπτωση όμως η αυτοβοήθεια δεν πρέπει να ιδωθεί ως μια «φτηνή» λύση που απλά συμφέρει στα συστήματα υγείας, καθώς είναι ακριβώς αυτά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που συνδέονται με την εμπλοκή και ενεργοποίηση των άμεσα ενδιαφερομένων, τα οποία την καθιστούν μια αξιόπιστη εναλλακτική πρόταση.
- Μια δεύτερη, εξίσου σημαντική διάσταση, που αναδεικνύεται από την εμπειρία του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας σχετίζεται με τη διαμόρφωση ενός άλλου παραδείγματος παροχής βοήθειας. Η θεωρητική υπόθεση για την αλλαγή του παραδείγματος προς ένα μοντέλο περιφερειακής υποστήριξης πρωτοβουλιών των άμεσα εμπλεκομένων βρήκε πρόσφορο έδαφος στην υλοποίηση των δράσεων του προγράμματος. Μόνο μέσα από την εκχώρηση αρμοδιοτήτων στους άμεσα εμπλεκόμενους και τη διασύνδεση με τις ομάδες αυτοβοήθειας κατέστη δυνατό να υποστηρίζει το πρόγραμμα σε μηνιαία βάση περισσότερους από 120 ανθρώπους με προβλήματα εξάρτησης, με μόλις έξι άτομα στελεχιακό δυναμικό. Η έμφαση σε πρακτικές αλληλοβοήθειας στην καθημερινή λειτουργία του προγράμματος, η εμπλοκή των παλιότερων μελών στην αρχική κινητοποίηση και στήριξη των νεότερων μελών, αποτελούν βασικούς άξονες του προγράμματος.
Η αλλαγή αυτή του παραδείγματος ανατρέπει και τον κυρίαρχο ρόλο του λειτουργού υγείας στο πεδίο των εξαρτήσεων και αναδεικνύει μια σειρά νέων διαστάσεων που χαρακτηρίζουν τη σχέση βοήθειας και το ρόλο των επαγγελματιών υγείας. Η σχέση καθίσταται βασικό «εργαλείο» και χαρακτηρίζεται από μία πρόσωπο με πρόσωπο αλληλεπίδραση, αλλά και από αμοιβαίο σεβασμό, ενδιαφέρον, ισοτιμία, σεβασμό στο δικαίωμα των χρηστών της υπηρεσίας για αυτοπροσδιορισμό (Λαϊνάς, 2003).
Η επιλογή της αυτοβοήθειας ως κεντρικού άξονα μιας παρέμβασης σε συνδυασμό με την κριτική θεώρηση των αιτιών των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων δε μπορεί παρά να θέτει ως στόχο την ενδυνάμωση της ιδιότητας του πολίτη, την ανάκτηση των απολεσθέντων κοινωνικών και πολιτικών του δικαιωμάτων. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, διαφοροποιείται και ο ρόλος των λειτουργών υγείας. Καθίσταται λιγότερο κεντρικός -όσον αφορά στη θέση που έχει στην παρέμβαση- αλλά πιο δημιουργικός και με σαφείς πολιτικές και ανθρώπινες διαστάσεις (Scheper – Hughes, 1987, Ζαφειρίδης, 2000).
- Από την εμπειρία λειτουργίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας αναδείχτηκαν μια σειρά από όρια και δυσκολίες, που σχετίζονται με τις ίδιες τις ομάδες αυτοβοήθειας, την εμπλοκή των ειδικών αλλά και το ευρύτερο κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό περιβάλλον της εποχής μας. Όσο αφορά τις ίδιες τις ομάδες, οι δυσκολίες αφορούν σε δομικά χαρακτηριστικά αυτών, όπως στην αρχή της μη συνεργασίας με οποιονδήποτε εκτός της ομάδας και στην κατανόηση του ιδεολογικού πλαισίου (12 βήματα) και του τρόπου λειτουργίας τους (12 παραδόσεις).
Επίσης, σημαντικές δυσκολίες προκάλεσαν μια σειρά από όψιμα χαρακτηριστικά της λειτουργίας των ομάδων, όπως η υιοθέτηση της νοσολογικής αντίληψης, η εμφάνιση φαινομένων επαγγελματοποίησης των μελών, εργαλειοποίησης των βασικών ιδεών τους, καθώς και γραφειοκρατικοποίησής τους (Ζαφειρίδης, Λαϊνάς, υπό δημοσίευση).
Η σχέση με τα επιμέρους μέλη των ομάδων και η σταθερότητα στον τρόπο δουλειάς, που τοποθετεί τους άμεσα εμπλεκόμενους στο επίκεντρο της δράσης, μετρίασε τις προαναφερθείσες δυσκολίες. Ταυτόχρονα, η επισήμανση αυτών των ορίων οδήγησε στη βελτίωση και σε κάποιες περιπτώσεις στη μεταβολή λειτουργίας επιμέρους δράσεων του προγράμματος.
Η ελλιπής γνώση ή και παντελής άγνοια εκ μέρους των επαγγελματιών υγείας για την αυτοβοήθεια ήταν και παραμένει σε μεγάλο βαθμό ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα στην υπόθεση της προαγωγής αυτής στην αντιμετώπιση της εξάρτησης. Η έλλειψη γνώσης τόσο για την ύπαρξη όσο και για τον τρόπο λειτουργίας των ομάδων, αποτελεί εμπόδιο στη διάδοση της ιδέας της αυτοβοήθειας, αφού οι λειτουργοί υγείας μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό παράγοντα ενημέρωσης και διασύνδεσης με τις ομάδες αυτοβοήθειας. Σε αυτό το επίπεδο, η μεγάλη ανάπτυξη κατ’ αρχάς των ομάδων τα τελευταία χρόνια και σε δεύτερο επίπεδο η δυναμική που αναπτύχθηκε στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας και η παράλληλη προσπάθεια ενημέρωσης των λειτουργών υγείας, τουλάχιστον σε τοπικό επίπεδο έφερε κάποια αποτελέσματα.
- Ένα τρίτο επίπεδο δυσκολίας αφορά στην τρέχουσα πραγματικότητα και την αναπαράσταση που υπάρχει για τα ψυχοκοινωνικά προβλήματα και την αντιμετώπισή τους, στο γενικό πληθυσμό, στους λειτουργούς υγείας αλλά και στις κυρίαρχες πολιτικές υγείας.
Η κυρίαρχη αντίληψη για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος αφορά στην προσφυγή στους ειδικούς, που θα δώσουν την απάντηση. Η αποδόμησή της ειδικά κατά την αρχική φάση λειτουργίας του προγράμματος, όταν δεν υπήρχε εγκατεστημένη μια εναλλακτική πρόταση, αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες δυσκολίες, που έπρεπε να ξεπεραστούν. Το ζήτημα αυτό αφορούσε και αφορά και τους ίδιους τους εργαζομένους στο πρόγραμμα, αφού η ρήξη με την κυρίαρχη αντίληψη για τον παραδοσιακό ρόλο του ειδικού και την ανάγκη υιοθέτησης ενός νέου παραδείγματος παροχής βοήθειας είναι διαρκή ζητούμενα (Λαϊνάς, 2003).
Επίλογος
Οι καινοτομίες της λειτουργίας του προγράμματος, που βασίζονται στη μεταβολή του παραδοσιακού παραδείγματος παροχής βοήθειας, καθιστούν δυνατή τη συγκρότηση μιας νέας πρότασης στο πεδίο των εξαρτήσεων. Βασικά της πλεονεκτήματα είναι η δυνατότητα παροχής επαρκών υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων, χωρίς λίστες αναμονής ή τεράστιο οικονομικό κόστος για τον κρατικό προϋπολογισμό. Αυτά αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όταν συντελούνται σε ένα πλαίσιο ενεργοποίησης, συμμετοχής και ανάληψης της ευθύνης από τους άμεσα εμπλεκόμενους. Τα ποιοτικά αυτά στοιχεία προσδίδουν προστιθέμενη αξία και σημαντικές προοπτικές στην πρόταση αυτή.
Η συζήτηση όμως γύρω από την προαγωγή της αυτοβοήθειας στο πεδίο της εξάρτησης και η αναφορά στο παράδειγμα του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας δεν αφορά στην παρουσίαση ενός ακόμη «απόλυτου» μοντέλου επίλυσης του προβλήματος. Παρ’ όλα, αυτά η παρουσίαση μιας νέας εμπειρίας για τα ελληνικά τουλάχιστον δεδομένα ελπίζουμε να δημιουργεί ερωτήματα και νέα πεδία προβληματισμού και δράσης.
Βιβλιογραφία
Albee G. W. 1986 Toward a just society: Lessons from observations on the primary prevention of psychopathology. American Psychologist, 41, 891 897.
De Leon, G., (2004). Commentary on ‘‘Self-help organizations for alcohol and drug problems: Toward evidence-based practice and policy’’. Journal of Substance Abuse Treatment, 26, 163-165.
DeLeon, G. (1997) (Ed.). Community As Method. Therapeutic Communities for Special Populations and Special Settings. Praeger Publications.
DeZeeuw, G. (2004). Innovating Social Support. Examples and Designs.
Στο Βιβλίο των Δικαίου Μ., και Berkeley D., (Επιμέλεια Έκδοσης): Οργανισμοί. Ζητήματα Έρευνας και Ανάπτυξης στις Σύγχρονες Κοινωνίες. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Georgiou, Al., & Lainas, S. (2007). From needs assessment of people with substance abuse problems to the participatory planning and implementation of supportive actions: The example of the Self Help Promoting Program. Εισήγηση στο 2ο διεθνές συνέδριο της Ψυχολογικής Εταιρείας Βορείου Ελλάδας (2nd International Conference of the Psychological Society of Northern Greece], Θεσσαλονίκη (Μάιος).
Humphreys, K., Wing S., McCarty D., Chappel J., Gallant L., Haberle L., Horvath T., Kaskutas L., Kirk T., Kivlahan D., Laudet Al., McCrady B., McLellan T., Morgenstern J., Townsend M., Weiss R. (2004). Self-help organizations for alcohol and drug problems: Toward evidence-based practice and policy. Journal of Substance Abuse- Treatment, 26, Issue 3, 151-158.
Makela, K., Arminen, I., Bloomfield, K., Eisenbach-Stangl, I., Bergmark, K.H., Kurube, N., Mariolini, N., Olafsdottir, H., Peterson, J.H., Phillips, M., Rehm, J., Room, R., Rosenqvist, P., Rosovsky, H., Stenius, K., Swiatkiewicz, G., Woronowicz, B., & Zielinski, A. (1996). Alcoholics Anonymous as a mutual – help movement: A study in eight societies. Wisconsin: The University of Wisconsin Press.
Powel, T. (1994). Self Help research and policy issues. Κεφάλαιο 1ο στο βιβλίο του Thomas Powel (Επιμ. Έκδοσης): Understanding the self help organization. Frameworks and findings. London: Sage Publications.
Sarason, S. B. (1981) An asocial psychology and a misdirected clinical psychology. American Psychologist, 36 (8), 827 – 836.
Scheper – Hughes (1987). Psychiatry inside out. Selected Writings of Basaglia. Columbia Press.
Winter, R., & Munn-Giddings, C. (2001). Action Research: Contexts and Dimensions. Κεφάλαιο 3ο, στο βιβλίο των Winter, R., & Munn-Giddings, C., (Επιμ. Έκδοσης): A Handbook for Action Research in Health and Social Care. London: Routledge.
Ζαφειρίδης, Φ. (1988). Βασικές Θέσεις στο πρόβλημα της χρήσης εξαρτητικών ουσιών. Εισήγηση στην Πανελλήνια Ενημερωτική Συνάντηση για τα Ναρκωτικά, 3-5/6, Αθήνα.
Ζαφειρίδης, Φ. (2000). Γενικές Θέσεις του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών της κοινωνικής κλινικής ψυχολογίας των εξαρτήσεων για τα ψυχοκοινωνικά προβλήματα, την εκπαίδευση και τους ρόλους των λειτουργών υγείας. Κείμενο κανονισμού λειτουργίας μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών της Κοινωνικής Κλινικής Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων, του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.0..
Ζαφειρίδης, Φ. (2001). Ψυχική υγεία και αυτοβοήθεια: Το παράδειγμα των Ν.Α. και Α.Α. Τετράδια Ψυχιατρικής, 73, 22-29.
Ζαφειρίδης, Φ., Λαϊνάς, Σ. (υπό δημοσίευση). Αλκοολικοί Ανώνυμοι και Ναρκομανείς Ανώνυμοι: Η επαπειλουμένη απώλεια της ριζοσπαστικότητας των ομάδων.
Λαϊνάς, Σ. (2003). Ο Νέος Ρόλος των Λειτουργών Υγείας στην Αντιμετώπιση των Ψυχοκοινωνικών Προβλημάτων. Το Παράδειγμα του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας. Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία.
Μπαϊρακτάρης, Κ. (1994). Ψυχική υγεία και κοινωνική παρέμβαση. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις.
Μπαϊρακτάρης, Κ. (2004). Ψυχοκοινωνικά Συστήματα και Πολιτικές. Κατασκευή, Διαχείριση και Αναίρεση του Κοινωνικού Αποκλεισμού. Στο Βιβλίο των Δικαίου Μ., και Berkeley D., (Επιμέλεια Έκδοσης): Οργανισμοί. Ζητήματα Έρευνας και Ανάπτυξης στις Σύγχρονες Κοινωνίες. A0<v•: Ελληνικά Γράμματα.
Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας (2005). Απολογισμός έργου τετραετίας 2001 – 2004.
Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας (2007). Απολογισμός έργου
Βασικές πληροφορίες για τις ομάδες των 12 βημάτων
Το παρακάτω κείμενο στοχεύει στην παρουσίαση των βασικών αξόνων της λειτουργίας των ομάδων αυτοβοήθειας 12 Βημάτων.
Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζεται το βασικό εργαλείο θεραπείας που χρησιμοποιούν οι ομάδες («Τα 12 Βήματα») και το πλαίσιο αρχών που διασφαλίζει τη λειτουργία των ομάδων («Οι 12 Παραδόσεις» και «Τι δεν κάνουν οι ομάδες 12 Βημάτων»). Οι παρακάτω πληροφορίες έχουν συγκεντρωθεί από κείμενα διαφόρων ομάδων 12 Βημάτων (αυτές οι πληροφορίες, ωστόσο, δεν αντιπροσωπεύουν ειδικά καμιά από αυτές τις ομάδες) όπως οι Ανώνυμοι Αλκοολικοί, οι Ανώνυμοι Ναρκομανείς, οι Ανώνυμες Οικογένειες και οι Ανώνυμοι Υπερφάγοι.
Τα Δώδεκα Βήματα
1. Παραδεχτήκαμε ότι είμαστε ανίσχυροι απέναντι στο πρόβλημά μας και ότι δεν ελέγχαμε πια τη ζωή μας.
2. Πιστέψαμε ότι μια δύναμη μεγαλύτερη από μας μπορεί να μας επαναφέρει στην ψυχική και πνευματική υγεία.
3. Αποφασίσαμε να παραδώσουμε τη θέλησή μας και τη ζωή μας στη φροντίδα του θεού, όπως εμείς τον αντιλαμβανόμαστε.
4. Κάναμε μια διερευνητική και άφοβη εξέταση του εαυτού μας.
5. Παραδεχτήκαμε στο θεό, στον εαυτό μας και σ’ έναν άλλο άνθρωπο την ακριβή φύση των σφαλμάτων μας.
6. Είμαστε εντελώς έτοιμοι να αφήσουμε το θεό να εξαλείψει όλα τα ελαττώματα του χαρακτήρα μας.
7. Του ζητήσαμε ταπεινά να μας απαλλάξει από τις ατέλειές μας.
8. Κάναμε ένα κατάλογο όλων αυτών των ανθρώπων που βλάψαμε και προθυμοποιηθήκαμε να επανορθώσουμε τα λάθη μας.
9. Επανορθώσαμε άμεσα τα λάθη μας για όσους από αυτούς τους ανθρώπους ήταν δυνατό, εφόσον αυτό δεν έβλαπτε τους ίδιους ή άλλους.
10. Συνεχίσαμε να κάνουμε την προσωπική μας απογραφή και όταν σφάλλαμε το παραδεχόμαστε αμέσως.
11. Ζητήσαμε μέσω της προσευχής και της αυτοσυγκέντρωσης να βελτιώσουμε τη συνειδητή επαφή μας με τον θεό, όπως εμείς τον αντιλαμβανόμαστε, προσευχόμενοι μόνο για να μας κάνει γνωστή τη θέλησή του για μας και για να αποκτήσουμε τη δύναμη να την πραγματοποιήσουμε.
12. Αφού σαν αποτέλεσμα των βημάτων αυτών, βιώσαμε μια πνευματική αφύπνιση, προσπαθήσαμε να μεταφέρουμε το μήνυμα αυτό και σ’ άλλους που πάσχουν από το ίδιο πρόβλημα και να εφαρμόσουμε αυτές τις αρχές σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής μας.
Οι Δώδεκα Παραδόσεις
1. Το κοινό καλό όλων μας πρέπει να προηγείται. Η προσωπική ανάρρωση βασίζεται στην ενότητά της ομάδας μας.
2. Για τον σκοπό της ομάδας μας δεν υπάρχει παρά μία απόλυτη αρχή: ένας στοργικός θεός, όπως εκφράζεται στη ομαδική μας συνείδηση. Οι αρχηγοί μας δεν είναι παρά έμπιστοι υπηρέτες, δεν κυβερνούν.
3. Η μόνη προϋπόθεση για να γίνει κανείς μέλος της ομάδας είναι η επιθυμία να σταματήσει να έχει το συγκεκριμένο πρόβλημα.
4. Κάθε ομάδα πρέπει να είναι αυτόνομη, εκτός από ζητήματα που αφορούν άλλες ομάδες ίδιες με τη δική μας ή όλους εμάς ως ευρύτερο σύνολο.
5. Κάθε ομάδα έχει ένα μόνο πρωταρχικό σκοπό:
να μεταφέρει το μήνυμά της στον άνθρωπο με το συγκεκριμένο πρόβλημα, που ακόμη υποφέρει.
6. Μια ομάδα σαν τη δική μας δεν πρέπει ποτέ να υποστηρίζει, να χρηματοδοτεί ή να δανείζει το όνομά της σε μία ξένη επιχείρηση, ώστε προβλήματα χρηματικά, ιδιοκτησίας και γοήτρου να μη μας αποσπούν από τον πρωταρχικό μας σκοπό.
7. Κάθε ομάδα σαν τη δική μας πρέπει να είναι εντελώς ανεξάρτητη οικονομικά και να μη δέχεται ξένες συνεισφορές.
8. Ο χαρακτήρας της ομάδας μας πρέπει να παραμείνει πάντοτε μη επαγγελματικός, αλλά τα κέντρα υπηρεσιών μας μπορούν να προσλαμβάνουν ειδικούς επαγγελματίες.
9. Οι ομάδες μας αυτές καθαυτές δεν πρέπει να έχουν τη μορφή οργάνωσης, αλλά μπορούμε να δημιουργούμε επιτροπές ή ομάδες εργασίας, άμεσα υπεύθυνες απέναντι σε αυτούς που υπηρετούν.
10. Η ομάδα μας δεν έχει γνώμη για εξωτερικά ζητήματα, γι’ αυτό το όνομά μας δεν πρέπει να αναμειγνύεται σε δημόσιες διαμάχες.
11. Οι δημόσιες σχέσεις μας είναι βασισμένες στην έλξη παρά στην προώθηση. Χρειάζεται να κρατάμε πάντοτε την προσωπική μας ανωνυμία, όσον αφορά τον τύπο, το ραδιόφωνο, την τηλεόραση, τον κινηματογράφο και τα άλλα μέσα μαζικής επικοινωνίας.
12. Η ανωνυμία είναι το πνευματικό θεμέλιο όλων μας των παραδόσεων και μας υπενθυμίζει διαρκώς να τοποθετούμε τις αρχές πάνω από τις προσωπικότητες.
Τι ΔΕΝ κάνουν οι ομάδες 12 Βημάτων:
• Δεν προσπαθούν να πείσουν όσους έχουν πρόβλημα να συμμετάσχουν. Απευθύνονται σε ανθρώπους που θέλουν να σταματήσουν να έχουν πρόβλημα.
• Δεν προσπαθούν να παρακολουθούν ή να ελέγχουν τα μέλη τους. Βοηθούν όσους έχουν πρόβλημα να βοηθήσουν οι ίδιοι τους εαυτούς τους.
• Δεν είναι θρησκευτικός οργανισμός. Όλα τα μέλη είναι ελεύθερα να αποφασίσουν για τις προσωπική τους θεώρηση του νοήματος της ζωής.
• Δεν αποτελούν ιατρική υπηρεσία, δεν δίνουν φάρμακα ή ψυχιατρικές συμβουλές.
• Δεν διευθύνουν νοσοκομεία, τμήματα κλινικών, θεραπευτήρια ή άλλου είδους υπηρεσίες νοσηλείας.
• Δεν συνδέονται με καμία άλλη οργάνωση. Ωστόσο, συνεργάζονται με οργανώσεις που πολεμούν το ίδιο πρόβλημα. Κάποια από τα μέλη δουλεύουν για τέτοιους οργανισμούς, αλλά αυτόνομα – όχι ως εκπρόσωποι των ομάδων μας.
• Δε δέχονται χρήματα από εξωτερικές πηγές, είτε ιδιωτικές, είτε της πολιτείας.
• Δεν προσφέρουν κοινωνικές υπηρεσίες, ούτε παρέχουν διαμονή, διατροφή, ένδυση, εργασία, χρήματα. Βοηθούν τους ανθρώπους που συμμετέχουν να μείνουν μακριά από το πρόβλημα, ώστε να κερδίσουν αυτά τα πράγματα μόνοι τους.
• Δε θέλουν να αποκαλύπτεται το πλήρες όνομα ή το πρόσωπο των μελών τους στο ραδιόφωνο, την τηλεόραση, ή σε μέσα που αφορούν νέες τεχνολογίες, όπως το Ίντερνετ, τηρώντας την ανωνυμία που υπάρχει ως όρος και στο όνομα των ομάδων. Ωστόσο, τα μέλη δεν ντρέπονται να ανήκουν στις ομάδες αυτές. θέλουν μόνο να ενθαρρύνουν κι άλλους ανθρώπους με το ίδιο πρόβλημα, ώστε να έρθουν στην ομάδα για βοήθεια. Δεν θέλουν να θεωρηθούν ήρωες και ηρωίδες, απλώς επειδή φροντίζουν για την υγεία τους.
• Δεν παρέχουν συστατικές επιστολές σε επιτροπές αποφυλάκισης, δικηγόρους, δικαστικούς λειτουργούς, κοινωνικές υπηρεσίες, εργοδότες κ.λπ.
• Δεν κρατούν μητρώο παρακολούθησης ή ιστορικό συζητήσεων.
• Δεν συμμετέχουν σε «συμβούλια» κοινωνικών υπηρεσιών.
• Δεν προσφέρουν θρησκευτικού περιεχομένου υπηρεσίες.
• Δεν συμμετέχουν στην εκπαίδευση για το αλκοόλ.
• Δεν παρέχουν κατ’ οίκον ή επαγγελματική συμβουλευτική.
Αναδημοσίευση από το περιοδικό:
«ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ψυχική ΥΓΕΙΑ»
Τριμηνιαία Επιστημονική Έκδοση για θέματα Υγείας και Κοινωνικού Αποκλεισμού
Ιδιοκτησία: Επιτροπή Ερευνών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Εκδότης – Διευθυντής Μπαϊρακτάρης Κώστας
Επιστημονική Επιτροπή:
Δικαίου Μαρία, Ζαφειρίδης Φοίβος,
Μεγαλοοικονόμου Θεόδωρος, Μιχαήλ Σάββας,
Μπακιρτζής Κων/νος, Μπιτζαράκης Παντελής,
Πανταζής Παύλος, Παπαϊωάννου Σκεύος,
Φαφαλιού Μαρία
Συντακτική Ομάδα:
Γεωργάκα Ευγενία, Λαϊνάς Σωτήρης,
Σταμάτη Γιούλη, Φίγγου Λία,
Φραγκιαδάκης Κων/νος
Εποπτεία Τεύχους: Ζαφειρίδης Φοίβος Λαϊνάς Σωτήρης
Επιμέλεια κειμένων: Σταμάτη Γιούλη
Το Επιστημονικό Περιοδικό με τίτλο «ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ψυχική ΥΓΕΙΑ» εκδίδεται στο πλαίσιο του έργου «Δράσεις για την άρση των εμποδίων κοινωνικής ένταξης και εργασιακής ενσωμάτωσης κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων» που υλοποιείται από το Τμήμα Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. (Ε.Π. «Υγεία-Πρόνοια 2000-2006», ‘Αξονας Προτεραιότητας 1 «Υγεία», Μέ-τρο 1.4 «Ανάπτυξη της Δημόσιας Υγείας»). Το έργο συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο κατά 75% και από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης κατά 25%.
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 