Εισήγηση στη θεματική ενότητα «Κοινωνικός αποκλεισμός», στο συνέδριο «Κοινωνία και Ψυχική Υγεία» που διοργανώθηκε στις 20-21 Οκτωβρίου 2007, από το Α.Π.Θ. (Από την Τριμηνιαία Επιστημονική Έκδοση «ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ψυχική ΥΓΕΙΑ», για θέματα Υγείας και Κοινωνικού Αποκλεισμού).
1. Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από τις πόλεις, τις γιγαντουπόλεις, τις Μητροπόλεις του 21ου αιώνα, μπροστά στα τείχη τους, ανάμεσα στα τείχη τους, μέσα από τα τείχη τους, στους δρόμους, στις πλατείες, κάτω από τις γέφυρες, σε γκέτο, άσυλα, φυλακές, σε ορατούς και αόρατους τόπους εγκλεισμού: Το φάντασμα των αποκλεισμένων.
Ο Jacques Derrida μας υπενθύμισε ότι τα φαντάσματα κατοικούν ακριβώς στη μεθόριο ζωής και θανάτου (Βλ. J. Derrida, 1993). Οι αποκλεισμένοι, υπάρξεις χωρίς τους όρους της ύπαρξής τους, κινούνται στο όριο, μια να εμφανίζονται και μια να εξαφανίζονται, μια μέσα και μια έξω από την εργασία, μέσα κι έξω από το σύνορο της ζωής, μέσα κι έξω από την Πόλη, εκτός τόπου αλλά εντός του κόσμου, εκτός χρόνου αλλά εντός της εποχής μας, μιας εποχής όπου ο χρόνος είναι, όπως στον Άμλετ, out of joint, εξ-αρθρωμένος (W. Shakespeare, Hamlet, Πράξη A’ Σκηνή 5).
Καθώς «ο πλούτος των κοινωνιών όπου κυριαρχεί ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής εμφανίζεται σαν ένας τεράστιος σωρός από εμπορεύματα» ( K. Marx, Capital I, 1986, σ. 43.), πλάι στο σωρό αυτό υψώνεται διαρκώς κι ένας άλλος σωρός, εκείνος των υπάρξεων χωρίς όρους ύπαρξης.
Η παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου έφερε και την παγκοσμιοποίηση της εξαθλίωσης, του παουπερισμού, του κοινωνικού αποκλεισμού: από τις favelas του Rio και του Sao Paulo, τις villas του Buenos Aires, τις νοτιοαφρικανικές παραγκουπόλεις, τα γκέτο της Γάζας και της Δυτικής Όχθης ως το South Central του Los Angeles και την ζοφερή banlieue των αποκλεισμένων του ’93 στην πόρτα του Παρισιού. Η εξέγερση στο Λος Άντζελες το 1992 και πρόσφατα, το 2005, στα προάστια του Παρισιού κι άλλων ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων έδειξαν ότι οι αποκλεισμένοι μπορούν να φύγουν από τη ζώνη των φαντασμάτων και να εισβάλλουν αιφνιδιαστικά στην αρένα της Ιστορίας.
Κανένας δεν μπορεί να ξεχάσει ούτε τον φόβο των «εντός των τειχών» το 2005, ούτε τους πραίτορες του δεξιού Σαρκοζύ, αλλά ούτε και την αμηχανία και την αδράνεια των υποτιθέμενων ριζοσπαστών και «κοινωνικά ευαίσθητων» αριστερών. Ο φόβος κι η αμηχανία συνεχίζονται μέχρι σήμερα, μαζί κι οι συζητήσεις για τη φύση (ταξική-κοινωνική ή εθνοτική-φυλετική;) αυτών των εξεγέρσεων, την αποτυχία της κρατικής-κυβερνητικής πολιτικής «ένταξης» των αποκλεισμένων, το αδιέξοδο και την «παρεκκλίνουσα» συμπεριφορά της νέας γενιάς, την ογκούμενη απειλή από τις νέες «classes dangereuses» των αποκλεισμένων.
Μα ποιοι είναι οι «αποκλεισμένοι»; Αποτελούν μια νέα τάξη και μάλιστα «επικίνδυνη»; Είναι υπερταξική ή διαταξική κοινωνική ομάδα; Και μπορούν οι απόβλητοι, τα κοινωνικά απορρίμματα, τα από-κείμενα (abjects) να γίνουν υποκείμενα (subjects) ιστορι¬κής δράσης;
2. Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού προβλήθηκε από ορισμένα κοινωνιολογικά ρεύματα, τόσο σαν ερμηνευτικό εργαλείο των φαινομένων μαζικής ανεργίας και περιθωριοποίησης -που δημιουργούσε στην εξάπλωσή της η χρηματιστηριακή παγκοσμιοποίηση- όσο και στη χάραξη πολιτικής, ιδιαίτερα στα πλαίσια προγραμμάτων διαχείρισης κοινωνικών προβλημάτων κατά τη διαδικασία της ευρωπαϊκής καπιταλιστικής ολοκλήρωσης. Μ’ αυτή τη χρήση της, η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού υπηρετούσε την ατομοκεντρική σκοπιά του νεοφιλελευθερισμού διακρίνοντας όχι ταξικές διαχωριστικές γραμμές, αλλά άτομα που «τα καταφέρνουν» ή που δεν καταφέρνουν να ενταχθούν στην υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Στη mainstream αυτή αντίληψη προσαρμοζόταν κι η άλλοτε αριστερή κριτική. Ο κοινωνικός αποκλεισμός ερχόταν να αντικαταστήσει την έννοια της κοινωνικής εκμετάλλευσης κι ο στόχος της «επανένταξης» τη στρατηγική της κοινωνικής χειραφέτησης. Η εκμετάλλευση εξαφανιζόταν μαζί με το τέλος της ίδιας της εργασίας- έναν μύθο που στηριζόταν στο φετιχισμό των νέων τεχνολογιών. Η ίδια η παγκοσμιοποίηση του υπέρτατου φετίχ, του πλασματικού κεφαλαίου, του οποίου η αλματώδης αύξηση και κυριαρχία σε πλανητική κλίμακα φαίνονταν να παρακάμπτει την υλική παραγωγή, την κοινωνική εργασία, έδινε τη βάση της όλης ιδεολογικής κατασκευής.
Από την άλλη μεριά, στο χώρο της Αριστεράς, όσοι δεν προσχωρούσαν στην «ενιαία σκέψη», αντιμετώπιζαν τα νέα φαινόμενα με σχηματική αντίληψη και στατικές φόρμουλες αποκομμένες από την ιστορική δυναμική. Έτσι εκεί που οι μεν εξαφανίζουν την εκμετάλλευση αντικαθιστώντας την με τον αποκλεισμό, οι δε εξαφανίζουν τον αποκλεισμό συγχωνεύοντάς τον με την εκμετάλλευση. Σε κάθε περίπτωση διαλύεται σε μια γενική αφαίρεση η ιδιαιτερότητα της κάθε κατηγορίας, μαζί και η ιδιαιτερότητα της μεταξύ τους σχέσης, μέσα στα συγκεκριμένα ιστορικά συμφραζόμενα.
Ο αυξανόμενος πληθυσμός των χρόνιων ανέργων, η διευρυνόμενη κοινωνική περιθωριοποίηση, η επισφαλής «ελαστική» ή «μαύρη» εργασία, τα νέα γκέτο, τα νέα αλλεπάλληλα κύματα μαζικής μετανάστευσης από τον Νότο και την Ανατολή, η εμφάνιση ενός Τρίτου Κόσμου μέσα στον Πρώτο Κόσμο, η αποτυχία της απο-ασυλοποίησης, η έξαρση των τοξικοεξαρτήσεων, το καθεστώς καταστολής και προπαντός η κατάσταση έκτακτης ανάγκης, που κηρύσσει κατά κανόνα κι όχι κατ’ εξαίρεση η κρατική εξουσία για να ελέγξει τον χώρο των αποκλεισμένων και που επεκτείνεται σε όλη την κοινωνία θέτουν νέα απαιτητικά ερωτήματα.
Κι όμως οι απαντήσεις που δίνονται, ακόμα και από εκεί που θα περίμενε κανείς μια ριζοσπαστική κοινωνική κριτική, εξαντλούνται σε κοινοτοπίες. Ο κοινωνικός αποκλεισμός, όταν δεν ερμηνεύεται με τα επικρατούντα αστικά οχήματα, παραπέμπεται, συνήθως, στην καλύτερη περίπτωση σε μια αόριστη και περιοριστική αναφορά στον «εφεδρικό στρατό των ανέργων» και συνηθέστερα στη βολική ταμπέλα του «Lumpenproletariat».
Η χρεοκοπία αυτής της αντίληψης φάνηκε ανάγλυφα το 2001 όταν κινητήρια δύναμη και μοχλός της λαϊκής εξέγερσης στην Αργεντινή ήταν το κίνημα των χρόνιων ανέργων πικετέρος, που κατά τους κοινωνιολογούντες και τους δογματικούς δεν ήταν άλλο από declasses κουρελοπρολετάριοι (Σ. Μιχαήλ, 2003). Μα πώς να θεωρήσεις κοινωνικό κονιορτό τη μάζα των εξαθλιωμένων αστέγων του Σάο Πάολο, που ξεκινώντας από τις φαβέλες καταλαμβάνουν αστικό χώρο κι αμφισβητούν όχι μόνο την ατομική ιδιοκτησία αλλά και το αστυνομικό κράτος και την κεντροαριστερή κυβέρνηση του Λούλα, ονομάζοντας τα οικοδομικά τετράγωνα που κατέλαβαν «συνοικία Carlos Marighela»; Πώς η σκόνη, το απόρριμμα, το απο-κείμενο μεταμορφώνεται και ζωντανεύει σαν άλλο Γκόλεμ και γίνεται πολιτική υποκειμενικότητα πάλης για χειραφέτηση;
Οι αποκλεισμένοι του τέλους του 20ου και των αρχών του 21ου αιώνα, είναι κάτι άλλο από τον κοινωνικό πολτό που ανέβασε στην εξουσία τον Λουδοβίκο Βοναπάρτη. Είναι εγγύτερα στον πρώτο ορισμό που έδωσε το 1844 ο Μαρξ όταν έγραφε ότι το προλεταριάτο είναι η «ολική απώλεια του ανθρώπου» και η «διάλυση αυτής της κοινωνίας πραγματωμένη σε μια επί μέρους τάξη» (Κ. Marx, 1978, σ.30).
3. Εγγύτητα δεν σημαίνει σύμπτωση, ταύτιση. Χρειάζεται να αποσαφηνιστεί η διάκριση και η σχέση ανάμεσα σε προλετάριο και κοινωνικά αποκλεισμένο, τι ξεχωρίζει την κοινωνική εκμετάλλευση από τον κοινωνικό αποκλεισμό και ποια είναι ακριβώς η σχέση τους. Σ’ αυτό πολύτιμη βοήθεια μας δίνει ο Μαρξ, στις σελίδες των Grundrisse που αφιερώνονται στην ανάλυση της σχέσης κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και παουπερισμού, πληθυσμού και υπερπληθυσμού (Κ. Marx, Grundrisse, 1986, o. 522-532). Εδώ γίνεται σαφές ότι κάθε τρόπος παραγωγής συνδέεται και με τις δικές του μορφές αποκλεισμού.
Στον καπιταλισμό η σύνδεση αυτή είναι εντελώς διαφορετική, για την ακρίβεια αντίθετη, με εκείνη που χαρακτηρίζει τους προκαπιταλιστικούς κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς. «Μόνο στον τρόπο παραγωγής που βασίζεται στο κεφάλαιο ο παουπερισμός εμφανίζεται σαν το αποτέλεσμα της ίδιας της εργασίας, το αποτέλεσμα της παραγωγικής δύναμης της εργασίας» (ό. π. π., σ. 523) της ανάπτυξης κι όχι της ανεπάρκειάς της.
Στα Grundrisse, το Χειρόγραφο του 1857-58 που αποτελεί και την πρώτη γραφή του Κεφαλαίου, ο ώριμος πλέον Μαρξ βαθαίνει κι εκλεπτύνει την αντίληψή του περί προλεταριάτου, μετά την πρώτη ανακάλυψή του το 1844. Τη στηρίζει, μέσα από την κριτική της πολιτικής οικονομίας και την υπέρβαση των ορίων της, στη διάκριση και τον διχασμό ανάμεσα στη ζωντανή εργατική δύναμη του «ελεύθερου» εργάτη, την οποία ο τελευταίος πουλάει για ένα μισθό, και τη ζωντανή εργασία του για το κεφάλαιο που περιλαμβάνει και την απλήρωτη υπερεργασία του, το υπερπροϊόν της οποίας αποσπά ο κεφαλαιοκράτης με την ειδική μορφή της υπεραξίας, απ’ όπου και το κέρδος του.
Η υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο, η απόσπαση υπεραξίας δηλαδή ο ιδιαίτερος στον καπιταλισμό τρόπος εκμετάλλευσης, προϋποθέτει τον αποκλεισμό του άμεσου παραγωγού από τους όρους παραγωγής των υλικών όρων της ζωής. Με άλλα λόγια, όρος ύπαρξης του κεφαλαίου είναι η ύπαρξη του ελεύθερου εργάτη που η ζωντανή εργατική του δύναμη είναι αποκλεισμένη από τους όρους αναπαραγωγής της ύπαρξής της.
Από αυτή την άποψη, «η ίδια η έννοια του ελεύθερου εργάτη ήδη συνεπάγεται ότι είναι ένας pauper: ένας δυνητικός pauper. Σύμφωνα με τις οικονομικές του συνθήκες είναι απλώς ζωντανή ικανότητα εργασίας και συνεπώς φορέας των αναγκών της ζωής».
Ο pauper, ο εξαθλιωμένος, ο απόκληρος, ο αποκλεισμένος από τους όρους αναπαραγωγής της ζωής έχει αναχθεί σε απογυμνωμένο από τα πάντα φορέα των αναγκών της ζωής. Δεν βρισκόμαστε μακριά από τη «γυμνή ζωή», τη vita nuda του Homo Sacer του Giorgio Agamben (G. Agamben, 1977), με κλασική μορφή τον έγκλειστο στο Lager ή το άσυλο.
Εύκολα, βέβαια, κανείς ξεχωρίζει τους Εβραίους του Άουσβιτς από τους εργάτες της Φίατ ή των Ναυπηγείων Σκαραμαγκά. Υπάρχει ορατή διαφορά ανάμεσα στον αποκλεισμένο, με την έκθετη στη θανάσιμη βία ζωή του και τον προλετάριο, τον απογυμνωμένο φορέα των αναγκών της ζωής. Εκείνο, όμως, που είναι αόρατο στην εμπειρική ματιά είναι ότι ο προλετάριος δεν είναι προλετάριος αν δεν είναι αποκλεισμένος από τους όρους αναπαραγωγής της ύπαρξής του, αν δεν είναι δυνητικά pauper, εν δυνάμει αποκλεισμένος από την κοινωνική τάξη πραγμάτων.
Ο προλετάριος είναι ο εν δυνάμει αποκλεισμένος κι ο εν ενεργεία αποκλεισμένος• είναι δυνητική στιγμή και όρος δυνατότητας του προλετάριου. Η διαλεκτική που τους ενώνει βρίσκεται στο θεμελιακό επίπεδο της οντολογικής υποβάθμισης του άμεσου παραγωγού σε ύπαρξη χωρίς όρους ύπαρξης, σε ζωντανή εργατική δύναμη, σε δυνατότητα χωρισμένη από την ενεργό πραγματικότητά της, την εργασία.
Δεν είναι μόνον η υπερεργασία του ελεύθερου εργάτη που απομυζείται από το κεφάλαιο. Είναι και η αναγκαία για την επιβίωσή του εργασία, η οποία γίνεται αναγκαία μόνον κι εφόσον αξιοποιεί το κεφάλαιο.
Πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο σημαίνει την πλήρη υπαγωγή των αναγκών της ζωής στην αξιοποίηση του κεφαλαίου. Η τάση του κεφαλαίου να αυξάνει τον χρόνο υπερεργασίας σε σχέση με τον χρόνο αναγκαίας εργασίας, εισάγοντας πιο μοντέρνα τεχνολογία κι απομυζώντας έτσι μεγαλύτερο ποσό σχετικής υπεραξίας ισοδυναμεί με αύξηση του υπερπληθυσμού, την εκτόπιση από τον παραγωγικό ιστό του πληθυσμού που «περισσεύει» για τις ανάγκες της διευρυμένης αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Με άλλα λόγια, όπως το επισημαίνουν και τα Grundrisse (Grundrisse K. Marx, 1986, σελ. 529) το κεφάλαιο τείνει διαρκώς να θέτει τον κοινωνικό αποκλεισμό σαν όρο της κερδοφορίας του αλλά, συνάμα, τείνει και να τον υπερβεί, ανάλογα με τις ανάγκες της αξιοποίησής του. Αυτή είναι η υλική βάση της λογικής της «επανένταξης» στο υπάρχον σύστημα σε αντίθεση με τη λογική της χειραφέτησης από αυτό. Η τελευταία δεν ζητά απλώς την επιστροφή στη θέση του ελεύθερου εργάτη και δυνητικά αποκλεισμένου, ούτε να περιορίσει την αναγκαία εργασία ή να διεκδικήσει ένα κομμάτι από το πλεόνασμα της υπερεργασίας που απομυζείται, αλλά όπως γράφουν τα Grundrisse «να υπερβεί την ίδια τη σχέση [τη διαίρεση οε αναγκαία εργασία και υπερεργασία, οε αναγκαίο προϊόν και πλεόνασμα] έτσι ώστε το ίδιο το ΠΛΕΟΝΑΣΜΑ να εμφανίζεται αναγκαίο κι η υλική παραγωγή να αφήνει στο κάθε άτομο πλεόνασμα χρόνου για άλλες δραστηριότητες. Δεν υπάρχει πια τίποτα το μυστικιστικό σχετικά μ’ αυτό» (ο. π. π., ο. 531).
4. Ήδη από το 1853, οε ένα δημοσιογραφικό του άρθρο πάνω στην αναγκαστική μετανάστευση (Κ. Marx, Forced Emigration, 1979, ο. 528-532.) -θέμα όσο ποτέ επίκαιρο και στις μέρες μας- ο Μαρξ ανιχνεύει τη σχέση της καπιταλιστικής ανάπτυξης με τον παουπερισμό και τον κοινωνικό αποκλεισμό, εγκαινιάζοντας μια ανάλυση που θα την προχωρήσει οε βάθος στα Grundrisse κι ενσωματώνοντας την όλη προβληματική της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και του αποκλεισμού στο μέγα θεωρητικό εργοτάξιο του magnum opus, του Κεφαλαίου.
Και στο κείμενο του 1853 γίνεται η καίρια παρατήρηση για τη διάκριση ανάμεσα στον τρόπο αποκλεισμού από τους όρους της αναπαραγωγής της υλικής ζωής στον καπιταλισμό και στους προκαπιταλιστικούς σχηματισμούς.
Ενώ στους τελευταίους ο αποκλεισμός ήταν αποτέλεσμα της πίεσης του πληθυσμού πάνω στο χαμηλό επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων, στον καπιταλισμό ο αποκλεισμός, η αδυναμία να ζήσεις δουλεύοντας κι η εξαθλίωση είναι το αποτέλεσμα της πίεσης της αναπτυσσόμενης παραγωγικής δύναμης της εργασίας πάνω στον πληθυσμό (ο. π. π., ο. 531).
Ενώ η Völkerwanderung, η Μεγάλη Περιπλάνηση των νομαδικών λαών ωθούνταν από την ανάγκη επιβίωσης με τη μετακίνηση πέρα από τη στενή παραγωγική βάση των μέσων αυτοσυντήρησης, είναι η ραγδαία ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στον καπιταλισμό που διέλυε παρωχημένες δομές κι ωθούσε στην αναγκαστική μετανάστευση π.χ. από την Ιρλανδία ή τα Highlands της Σκωτίας στα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα συσσώρευσης του κεφαλαίου. Ήταν η δυναμική της συσσώρευσης που διέλυε παραδοσιακούς δεσμούς, άφηνε τα άτομα αποκλεισμένα από τους όρους επιβίωσης και τα ωθούσε να σπάσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό εντασσόμενα αναγκαστικά στο Inferno της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης.
Στα τέλη του 20ού και τις αρχές του 21ου αιώνα συντελούνται πάλι γιγάντιες μετακινήσεις εκατομμυρίων νέων Νομάδων, μια αληθινή Völkerwanderung της όψιμης παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου -αλλά με εντελώς διαφορετικούς ιστορικούς όρους. Κινητήρια δύναμη των μεταναστευτικών κυμάτων δεν είναι ούτε η πίεση του πληθυσμού πάνω σε μια στενή προκαπιταλιστική παραγωγική βάση ούτε η ραγδαία ανάπτυξη του βιομηχανικού-παραγωγικού κεφαλαίου στις Μητροπόλεις, όπως στην εποχή της ιστορικής ανόδου του καπιταλισμού της Δύσης. Τώρα, στην εποχή της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης και παρακμής, κινητήρια δύναμη γίνεται η αναμφισβήτητη κυριαρχία και πλανητική εξάπλωση του αχαλίνωτου πλέον χρηματιστικού-πλασματικού κεφαλαίου.
Η χρηματιστηριακή παγκοσμιοποίηση των τελευταίων δεκαετιών δεν έχει απελευθερωθεί από τη βιομηχανική-παραγωγική βάση για να πετάξει ανεμπόδιστη στους αιθέρες της κερδοσκοπίας, όπως εμφανίζεται στη φετιχιστική αντιστροφή της πραγματικότητας. Αντίθετα, είναι το όριο στο οποίο προσέκρουαν οι αντιφάσεις αυτής της βάσης, είναι η κρίση υπερπαραγωγής κεφαλαίου στην οποία κατέληξε η 30χρονη μεταπολεμική επέκταση, αυτή που ώθησε να βρεθεί διέξοδος με την απελευθέρωση της κίνησης του κεφαλαίου στις διεθνείς χρηματιστικές αγορές.
Οι συνέπειες αυτής της χρηματιστικής επέκτασης άλλαξαν τη μορφή του πλανήτη. Στην περιφέρεια διαλύθηκαν παραδοσιακές δομές και άνοιξε το βάραθρο των ανισοτήτων, ενώ πανίσχυρες κεντρομόλες δυνάμεις ανάγκασαν εκατομμύρια αποκλήρων να μετακινηθούν προς τις Μητροπόλεις. Η απελευθέρωση, όμως, στην κίνηση των κεφαλαίων και των εμπορευμάτων συνοδεύθηκε με την όρθωση νέων φραγμών και θεόρατων τειχών στη μετακίνηση εργατών. Φαινόμενα της αυγής του καπιταλισμού, μια άγρια “accumulation by dispossession”, μια συσσώρευση μέσω της απαλλοτρίωσης, όπως την ονόμασε ο David Harvey (D. Harvey, 2003), και που όντως θυμίζει την εποχή της πρωταρχικής συσσώρευσης, μαζί με μορφές αποκλεισμού, πειθάρχησης, επιτήρησης και τιμωρίας των αποκλεισμένων, γκετοποίησης, υποκίνησης και χρήσης του ρατσισμού σαν βιοπολιτικής τεχνολογίας της εξουσίας συνδυάζονται με όλες τις δυνατότητες της αλματώδους τεχνολογικής ανάπτυξης και της πλανητικής επικοινωνίας, αλλά και με την παρακμιακή δυστοπία.
Μάζες των απόκληρων ζουν μεταξύ μετακίνησης και καθήλωσης στο χώρο• νομάδες και έγκλειστοι ταυτόχρονα που μένουν όχι στο περιθώριο αλλά στο όριο της ζωής (Α. Αθανασίου, 2007,). Η επικράτεια της Κυριαρχίας ορίζεται δια του αποκλεισμού του Άλλου, του απόβλητου. Ο Κυρίαρχος είναι εκείνος που, όπως έλεγε κι ο ιδιαίτερα δημοφιλής στους καιρούς μας νομικός φιλόσοφος του Ναζισμού Carl Schmitt, αποφασίζει την κήρυξη της κατάσταση έκτακτης ανάγκης (Schmitt, 1988, σελ. 15) την άρση του Νόμου μέσα στα πλαίσια του Νόμου και της ισχύουσας συνταγματικής τάξης. Από την άλλη οι αποκλεισμένοι είναι εκείνοι που δεν έχουν δικαίωμα στο δικαίωμα, για να θυμηθούμε μια εύστοχη παρατήρηση του Ντερριντά (Ζ. Ντερριντά, 1977, σελ. 77) για τους «sans papiers», τους «χωρίς χαρτιά», χωρίς άδεια παραμονής διαμονής και χωρίς δυνατότητα επιστροφής μετανάστες.
Η αστική κοινωνική τάξη πραγμάτων δεν χωρίζει απλώς τους ενταγμένους/εντασσόμενους (included) από τους αποκλεισμένους (excluded). Χωρίζει συνδέοντας και συνδέει χωρίζοντας. Οι όροι στους «εντός» τίθενται εντοπίζοντας τους «εκτός». Ο αποκλεισμός δεν είναι η «παράπλευρη ζημιά» της υπαρκτής εκμετάλλευσης, αλλά όρος της δυνατότητάς της.
Μέσω του αποκλεισμού και προπαντός του ελέγχου του προετοιμάζεται το κατάλληλο υλικό προς εκμετάλλευση από το κεφάλαιο- με άλλα λόγια η εργατική τάξη καθαυτή που πάση θυσία πρέπει να παρεμποδιστεί να γίνει και τάξη για τον εαυτό της.
Ο Michel Foucault στο Σεμινάριό του La Société Punitive (Foucault, 2007, σελ. 108) έχει ρίξει φως σ’ αυτή τη διαδικασία παραγωγής της ικανότητας για καπιταλιστική παραγωγή, τη γένεση και διαμόρφωση της εργατικής δύναμης, από την υποταγή του χρόνου της ύπαρξης του απόκληρου στο ρυθμό της παραγωγής έως την καθαυτό απόσπαση του αλλότριου χρόνου εργασίας με τη μορφή υπεραξίας από το κεφάλαιο. Σ’ αυτή τη μετάβαση οι ίδιες οι εξουσιαστικές σχέσεις παίζουν τον ρόλο στοιχείων δόμησης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής (Σ. Μιχαήλ, 2003).
Από αυτή τη σκοπιά εάν δούμε τις αλλαγές που συντελούνται, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι βρίσκεται σε εξέλιξη σε πλανητική κλίμακα όχι κάποια «εξαΰλωση της εργασίας» στη μεταμοντέρνα Αυτοκρατορία που βλέπει ο Antonio Negri (M. Hardt & A. Negri, 2002), αλλά μια νέα ταξική ανασύνθεση και διαστρωμάτωση του προλεταριάτου με την ανισόμετρη και συνδυασμένη εμφάνιση νέων ειδικευμένων και ανειδίκευτων στρωμάτων σε κέντρο και περιφέρεια, μαζί και στη νέα περιφέρεια στην οποία εξελίσσεται ο αχανής χώρος του πρώην «υπαρκτού σοσιαλισμού». Η εργατική τάξη όχι μόνο δεν εξαφανίστηκε, αλλά η προλεταριοποίηση επεκτείνεται και σε νέα στρώματα ενώ, ας μην ξεχνάμε, νέες ισχυρές εστίες ανάπτυξης βιομηχανικού προλεταριάτου εμφανίζονται σε χώρες όπως είναι η Κίνα και η Ινδία.
Η επέκταση, όμως, της εκμετάλλευσης με καπιταλιστικούς όρους στην παρούσα, ιδιαίτερα, εποχή, δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς την ανάπτυξη νέων και παλιών μορφών αποκλεισμού.
5. Υπάρχει ένα κοντινό μας ιστορικό υπόδειγμα συνδυασμού της γένεσης του προλεταριάτου, της μοντέρνας καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και της εισαγωγής νέων μορφών αποκλεισμού σε συνθήκες παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης: μας το δίνει το Δαφνί, το εμβληματικό δημόσιο ψυχιατρικό ίδρυμα-άσυλο του ελληνικού καπιταλισμού.
Ενώ «τα Ιδρύματα -κληροδοτήματα μεγαλοαστών- το Δρομοκαΐτειο (1889) και το Αιγινήτειο(1905)» γράφει η Κατερίνα Μάτσα, «είναι αλληλένδετα με την πρώτη φάση εκβιομηχάνισης και καπιταλιστικής αναμόρφωσης, από τον Τρικούπη μέχρι το Γουδί και τον Βενιζέλο[…] το Δαφνί, σαν απόπειρα συνδυασμού Ψυχιατρείου-Ασύλου συγκροτείται την περίοδο που εκτείνεται από την Μικρασιατική Καταστροφή μέχρι τη μεταξική δικτατορία- μια περίοδο αλματώδους ανάπτυξης τους σύγχρονου εργατικού κινήματος, παρακμής του κοινοβουλευτισμού και εγκαθίδρυσης της πρώτης καθαρά αντικομουνιστικής δικτατορίας στην Ελλάδα» (Κ. Μάτσα, 1992, σ. 373).
Με τη βίαιη μετακίνηση του μικρασιατικού ελληνικού πληθυσμού και την πλημμυρίδα του ενάμιση εκατομμυρίου προσφύγων δημιουργήθηκαν, μέσα στη γενικευμένη εξαθλίωση, οι όροι της μετατροπής των αναρίθμητων υπάρξεων χωρίς όρους ύπαρξης σε φτηνά εργατικά χέρια, σε ζωντανή εργατική δύναμη που επέτρεψαν την απογείωση της ελληνικής βιομηχανίας, στις συνθήκες προστατευτισμού που είχε προκαλέσει το διεθνές κραχ του 1929. Ήταν τότε που στην Ελλάδα γίνεται ο Μεγάλος Εγκλεισμός που αιώνες πριν είχε προηγηθεί στη Γαλλία. Κάτω από τη διεύθυνση της Αστυνομίας συλλαμβάνονται και μεταφέρονται στο νέο Δημόσιο Ψυχιατρείο-άσυλο μαζικά όχι μόνον οι ψυχικά πάσχοντες αλλά κι όλοι οι αποκλεισμένοι που θεωρούνταν κίνδυνος για τη δημόσια τάξη. Όπως λένε και τα επίσημα ντοκουμέντα: « …τοιαύτη ήτο η αφετηρία της αρχικής ιδρύσεως του Δημοσίου Ψυχιατρείου και ο σκοπός της αποστολής του, αλλά προϊόντος του χρόνου, λόγω της διαρκούς αυξήσεως του αριθμού των φρενοπαθών, των επικινδύνων εις την δημοσίαν τάξιν, των τοξικομανών κ.λπ. ήρχισε το ίδρυμα αυτό να προσλαμβάνει εις μεγαλυτέραν κλίμακα και φρενοπαθείς οξέως πάσχοντας, μη περιοριζόμενον πλέον εις την περισυλλογήν απλώς αλητών, επικινδύνων ή τοξικομανών κ.λπ.» (ό. ο. π., σ. 365)
Ο σχηματισμός του σύγχρονου προλεταριάτου στην Ελλάδα, η ταξική συνειδητοποίησή του και η πολιτική-συνδικαλιστική οργάνωση του εργατικού κινήματος, ο πρώτος αντικομουνιστικός νόμος, το περιβόητο Ιδιώνυμο του 1928 κι η πρώτη αντικομουνιστική δικτατορία το 1936 συμπίπτουν και συνδέονται με την περίοδο του Μεγάλου Εγκλεισμού των ψυχικά πασχόντων κι όλων των αποκλεισμένων που απειλούν τη δημόσια τάξη κατά την Αστυνομία, το κράτος αλλά και τους τότε θεράποντες της επιστήμης. Δεν είναι τυχαία η σύμπτωση: οι όροι στους εντός καθορίζονταν με τον εγκλεισμό των εκτός. Όποιος δεν πειθαρχεί, η θέση του είναι στο Δαφνί (ή στη Φολέγανδρο)! Το Δημόσιο Ψυχιατρείο ήταν το αρνητικό είδωλο του εργοστασίου κι ο προάγγελος του στρατοπέδου της Μακρονήσου.
6.
…es sind
noch Lieder zu singen jenseits
der Menschen
…υπάρχουν
ακόμα τραγούδια για να τραγουδηθούν πέρα από τους ανθρώπους (P. Celan, 2006, σ. 38-39.), γράφει ο Paul Celan στην ποίησή του πέρα από το Άουσβιτς. Πέρα από στρατόπεδα συγκέντρωσης, τη μισθωτή δουλεία και τους τόπους εγκλεισμού, πέρα από τον αποκλεισμό και την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, υπάρχει ακόμα το Άσμα της Χειραφέτησης.
Χωρίς την κοινωνική χειραφέτηση από την εκμετάλλευση δεν υπάρχει απελευθέρωση από τον αποκλεισμό. Αλλά και η χειραφέτηση είναι αδύνατη εάν δεν είναι καθολική: εάν δεν αναλάβει να δώσει τέλος όχι μόνο στην εκμετάλλευση αλλά και σε κάθε μορφή κοινωνικού αποκλεισμού, ανατρέποντας όλες τις σχέσεις «που κάνουν τον άνθρωπο ένα ον ταπεινωμένο, υποδουλωμένο, εγκαταλειμμένο, περιφρονημένο» (K. Marx, 1978, σ. 25).
16-19 Οκτωβρίου 2007
Βιβλιογραφία
Agamben, G. (1977). Homo Sacer-Le Pouvoir Souverain et la Vie Nue. Paris: Seuil.
Αθανασίου, A. (2007). H Ζωή στο Όριο. Αθήνα: Εκκρεμές.
Celan P. (2006). Atemwende-Renverse de Souffle δίγλωσση έκδοση, μετάφραση από τα γερμανικά Jean-Pierre Lefebvre. Paris: Seuil.
Derrida, J. (1993). Spectres de Marx. Paris: Galilée.
Derrida, J. (1977). Manquements du droit à la justice. Στο Derrida J., Marc Guillaume, Jean-Pierre Vincent, Marx en jeu. Paris: Descartes & Cie.
Foucault, M. (2007). La Société Punitive. Ανέκδοτο χειρόγραφο στην Βιβλιοθήκη του Collège de France. Βλ. όπως παρατίθεται στο: Legrand St., Foucault et les normes. Paris: Presses Universitaires de France.
Harvey, D. (2003). The New Imperialism. London: Oxford University Press.
Hardt M. & Negri, A. (2002). H Αυτοκρατορία. Αθήνα: Scripta.
Marx, K. (1986). Capital I. Moscow: Progress Publishers.
Marx K. (1986). Grundrisse. In K. Marx-F. Engels Collected Works (MECW), vol. 28. Moscow: Progress Publishers.
Marx K. (1979). The forced emigration-Kossuth and Mazzini-The refugee Question-Election bribery in England-Mr.Cobden Βλ. στο K. Marx-F. Engels Collected Works (MECW), vol. 11. Moscow: Progress Publishers.
Marx K. (1978). Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους και του Δικαίου. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
Μάτσα Κ. (1992). Ψυχιατρικό Νοσοκομείο-Δαφνί, Ανιχνεύοντας την ιστορία του. Στο: Βασικές Γνώσεις Ψυχιατρικής. Συλλογικός Τόμος. Αθήνα: Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής.
Μιχαήλ, Σ. (2007). Ο Μαρξ πέραν του Ρουσσώ. Ανακοίνωση στο Συνέδριο του περιοδικού θέσεις για τα 150 χρόνια των Grundrisse, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 21-23 Σεπτεμβρίου 2007, υπό έκδοση στις θέσεις.
Μιχαήλ, Σ. (2003). Theoretical Notes on the Margins of the Argentinean Revolution. Ανακοίνωση στο Συνέδριο του περιοδικού Critique, London School of Economics, Φεβρουάριος 2003.
Shakespeare W. Hamlet.
Schmitt, C. (1988). La Théologie Politique. Paris: NRF-Gallimard.
Το Επιστημονικό Περιοδικό με τίτλο «ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ψυχική ΥΓΕΙΑ» εκδίδεται στο πλαίσιο του έργου «Δράσεις για την άρση των εμποδίων κοινωνικής ένταξης και εργασιακής ενσωμάτωσης κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων» που υλοποιείται από το Τμήμα Ψυχολογίας του Α.Π.Θ.
Ιδιοκτησία: Επιτροπή Ερευνών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Εκδότης – Διευθυντής: Μπαϊρακτάρης Κώστας
Επιστημονική Επιτροπή: Δικαίου Μαρία, Ζαφειρίδης Φοίβος, Μεγαλοοικονόμου Θεόδωρος, Μιχαήλ Σάββας, Μπακιρτζής Κων/νος, Μπιτζαράκης Παντελής, Πανταζής Παύλος, Παπαϊωάννου Σκεύος, Φαφαλιού Μαρία
Συντακτική Ομάδα: Γεωργάκα Ευγενία, Λαϊνάς Σωτήρης, Σταμάτη Γιούλη, Φίγγου Λία, Φραγκιαδάκης Κων/νος
Εποπτεία Τεύχους: Μπαϊρακτάρης Κώστας
Επιμέλεια κειμένων: Σταμάτη Γιούλη
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 