Τάσος Λειβαδίτης, Γιάννης Ρίτσος, Βολόδια Τεϊτελμπόιμ, Μίκης Θεοδωράκης…
Ο Πάμπλο Νερούδα και η Δανάη Στρατηγοπούλου, από τον Τάσο Λειβαδίτη
… Ο Πάμπλο Νερούδα, αυτός ο νοτιοαμερικανικός ωκεανός, ήταν περισσότερο γνωστός απ’ τη δράση του για την παγκόσμια ειρήνη και από μερικές σποραδικές μεταφράσεις, παρά από βασικές ποιητικές δημιουργίες του, που είναι άφθονες και συχνά υπερεκτεταμένες, όπως το «Γενικό Άσμα» απ’ το οποίο η μεταφράστρια, η γνωστή και συμπαθέστατη καλλιτέχνις Δανάη Στρατηγοπούλου, απέσπασε ένα από τα πιο ουσιαστικά σημεία του, «Τα υψώματα του Μάτσου-Πίτσου».
Ο Νερούδα σ’ όλο του το έργο, μα ειδικότερα στο «Γενικό Άσμα» φιλοδόξησε να είναι όχι απλώς ο ποιητής μιας χώρας, ούτε καν μιας ολόκληρης ανθρωπότητας, μα ο ποιητής του σύμπαντος, θα λέγαμε. Η κλίμακα της ευαισθησίας του είναι κάτι το γιγαντιαίο, αρχίζοντας απ’ το χάος και την πρώτη σύλληψη του κόσμου, ως τους καθημερινούς απεργιακούς αγώνες, απ’ την ομαδικότητα του ανθρώπου μέσα στην κοινή πορεία του κόσμου ως το ρεμβασμό του μοναχικού ατόμου συνοδεία μιας απαράμιλλης λατινοαμερικάνικης κιθάρας.
Είναι συγχρόνως αγρότης και μεγαλοπολίτης, προλετάριος και διανοούμενος, ευαίσθητος φίλος των αηδονιών και σκληρός μαχητής της δικαιοσύνης. Πρωταρχικό βιολογικό σπέρμα και πνευματικό απόσταγμα, πρωτόγονος και υπερεκλεπτυσμένος. Βασικά έχει τα στοιχεία ολόκληρης Ηπείρου, που είναι τόσο νέα και τόσο παλιά μαζί. Κι απ’ αυτήν την άποψη το μεγαλόφωνο στυλ συγγενεύει μ’ ένα άλλο εκλεκτό τέκνο της νέας Ηπείρου: τον Ουίτμαν.
«Αρχαία Αμερική, καταποντισμένη αρραβωνιαστικιά»… λέει κάπου ο ποιητής του «Μάτσου-Πίτσου», μ’ ένα πάθος σχεδόν ερωτικό.
Η μεταγλώττιση της Δανάης έγινε κι εκείνη μ’ ένα πάθος, σχεδόν ερωτικό. Όπως δείχνει και το μικρό εισαγωγικό της σημείωμα αγάπησε πολύ τη νερουδιανή ποίηση. Και καρπός αυτής της αγάπης, είναι οι θαυμάσια μεταφερμένοι στη γλώσσα μας στίχοι, που τους χαιρόμαστε σαν μια αληθινή δημιουργία. Για ν’ αποδειχθεί ότι η αγάπη, ακόμη και η πνευματική, είναι μια μοναδική δύναμη ή μάλλον, η μοναδική δύναμη να γνωρίσεις τους άλλους.
Τάσος Λειβαδίτης
«Ο Νερούδα, η Δανάη και το Κάντο Χενεράλ στους Έλληνες»
Σημείωμα-ανάλυση του Βολόδια Τεϊτελμπόιμ (VolodiaTeitelboim), συγγραφέα, πανεπιστημιακού καθηγητή και γερουσιαστή του ΚΚ Χιλής, το οποίο δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση «Αουρόρα» με τη ευκαιρία της έκδοσης του Κάντο Χενεράλ στην Ελλάδα από τον Εκδοτικό Οίκο «Gutenberg».
Τούτες οι σελίδες γράφτηκαν σαν πρόλογος για την πρώτη εμφάνιση σε βιβλίο στην Ελλάδα έργου του Πάμπλο Νερούδα. Το κατοπινό δράμα που σ’ αυτή τη χώρα ξαπολήθηκε από το μοναρχοστρατιωτικό πραξικόπημα σήμανε και μια πνευματική έκλειψη, φυλακή ή εξορία εκατοντάδων πατριωτών με αξιόλογους διανοούμενους ανάμεσά τους. Η ίδια η μεταφράστρια του ποιήματος, η πολύ γνωστή πια σε μας Δανάη που τον περασμένο χρόνο επισκέφτηκε τη χώρα μας, ζει σήμερα σε μια αναγκαστική αυτοεξορία. Η δημοσίευση τούτης της εργασίας είχε την έννοια αφιερώματος στον ελληνικό λαό και στους καταδιωκόμενους διανοούμενους και καλλιτέχνες του.
Τούτον τον Ιούλιο και για την ακρίβεια στις 12 του μηνός, ο Πάμπλο Νερούδα έκλεισε τα 63 του χρόνια. Τα γενέθλιά του τον βρήκαν στην Ευρώπη. Εκεί μια έγνοια ουσιώδης που τον απασχολεί φτάνει ως εμένα μ’ αυτές τις γραμμές σε πρόσφατο γράμμα του: «Θέλω να συμβάλλω στην πραγματοποίηση ενός συνεδρίου για τους συγγραφείς και κρατούμενους της Ελλάδας».
Οι ειδήσεις που έρχονται από τη χώρα αυτή μιλούν για βάρβαρη καταπίεση που απλώνεται παντού στο λαό της, στην κουλτούρα της, τους πνευματικούς ανθρώπους-καλλιτέχνες της και στα έργα τέχνης της. Είναι γνωστή μας η δήλωση της ηθοποιού Μελίνας Μερκούρη, μαθαίνοντας ότι οι τύραννοι που καταχνιάζουνε την πατρίδα της, της είχαν αφαιρέσει την ελληνική ιθαγένεια με διάταγμα: «Ελληνίδα γεννήθηκα και θα πεθάνω Ελληνίδα. Ο κύριος Παττακός γεννήθηκε φασίστας και φασίστας θα πεθάνει. Και μιας και δεν υπάρχει δημοκρατία στην Ελλάδα, μπορεί να κάνει ό,τι θέλει αλλά εγώ τον θεωρώ παλιάνθρωπο».
Σα να μην έφταναν αυτές οι επιθέσεις κατά των πιο απλών ανθρώπινων δικαιωμάτων, η αγράμματη κακία αυτών των θηρίων απαγόρεψε να ανεβαστούν ο «Αίαντας» του Σοφοκλή, ο «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου, τρία έργα του Αριστοφάνη και οι «Φοίνισσες» και οι «Ικέτιδες» του Ευριπίδη. Φαίνεται νόμισαν ότι τα έργα αυτά, κλασσικά, γραμμένα στα τέλη του V και του IV αιώνα προ Χριστού, ανήκουν σε συγγραφείς κομμουνιστές. Αναμφίβολα το αιώνιο κριτικό βάθος αυτών των έργων και ο Λόγος τους που εξακολουθεί να δίνει υπαινιγμούς οξύτατης απήχησης πάνω στην τωρινή κατάσταση, πληγώνουν τη δικτατορία.
Επίσης απαγορεύτηκε να παρασταθούν οι «Τρωαδίτισσες». Σύνθεση: στην Ελλάδα η πνευματικότητα απαγορεύεται. Το θέατρό της που φώτισε τον κόσμο, είναι αξιόποινη πράξη στο ίδιο του το λίκνο.
Από την άλλη μεριά, ο Νερούδα πρόσφατα πήρε το Πρώτο βραβείο Διεθνούς Λογοτεχνίας στο Βιαρέτζιο που του δόθηκε γιατί «αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην πνευματική ανάπτυξη και τη συνεννόηση ανάμεσα στους λαούς για την Ειρήνη». Τα μέλη της κριτικής επιτροπής-Ιταλοί συγγραφείς και κριτικοί-αφού μικρύνανε στο ελάχιστο τον κατάλογο των υποψηφίων, απομείνανε τέλος την υψηλή τούτη διάκριση στον Νερούδα και τον Σαρτρ.
Η Ελλάδα εμφανίζεται μπρος στα μάτια του ξένου περισσότερο στο παρελθόν παρά στο παρόν. Με την Αμερική συμβαίνει το αντίστροφο. Η συνηθισμένη της εικόνα είναι η σημερινή και δίχως το χθες. Το «Υψώματα του Μάτσου-Πίτσου» του Κάντο Χενεράλ, αντιπροσωπεύει την ποιητική επανάκτηση ενός πλουσιότατου κατά διαστήματα αλλά γενικά άγνωστου ή περιφρονημένου παρελθόντος. Δίχτυα που κρύβουν ρίζες πανάρχαιες και μυστικά τούτης της Ηπείρου. Αποκαλύπτει στο σύγχρονο μάτι τα σπλάχνα του προκολομβιανού κόσμου, τον άνθρωπο μιας πλατιάς και μυστηριώδους περιόδου, αγνοημένης όχι μόνο από τους ευρωπαίους αλλά από το σύνολο σχεδόν των ίδιων των αμερικάνων.
Τούτο το πλήρες έργο του Πάμπλο Νερούδα, που μεταφράζεται κατευθείαν στα ελληνικά και δημοσιεύεται στη Αθήνα σε ξεχωριστό τόμο, αξίζει, εκτός των άλλων, σαν διαπιστευτήρια κάρτα ενός μεγαλόπρεπου αυτόχθονου πολιτισμού που απευθύνεται στην κατ’ εξοχή κλασσική χώρα του αρχαίου πνεύματος. Ξέρουμε ήδη ότι αυτοί που κατοικούν εδώ σ’ αυτά τα χώματα με την άγρια συχνά φύση, γνωρίζουν πολύ λίγα ή τίποτα γύρω από τις ζωές και τους θανάτους των μητέρων-κοινωνιών που τους γεννήσανε, από την ιθαγενή τους πλευρά. Στην Αμερική, οι καλλιεργημένες μειονότητες, ξέρουν περισσότερα για τον Αιώνα του Περικλέους παρά για τις ίδιες τους τις προελεύσεις. Έτσι μιλούν οι προχωρημένοι. Όταν ρητορεύουν για το κομμάτι τούτο του κόσμου σαν για ήπειρο της αύριο, δε λένε λέξη πως πρόκειται και για χτεσινή και προχτεσινή ήπειρο.
Μα δεν περνάει χρόνος που να μην ανακαλύψουν οι αρχαιολόγοι χνάρια από προϊστορικές κουλτούρες και κανείς φυσικά δεν ξέρει ποιές και πόσες πρόκειται να βρεθούν ακόμα. Αλλά το υπέδαφος της Αμερικής, όπως και άλλων περιοχών αρχαιολογικά πιο δουλεμένων και μεγάλου κύρους, περιέχει όχι μόνο γεωλογικές ρωγμές οφειλόμενες σε σεισμούς αλλά και συλλογές απανωτές χαμένων πολιτισμών, τομές αλλεπάλληλες από πιθανά Ερκουλάνουμ και ντόπιες Πομπήιες. Ο άνθρακας 14 επέτρεψε να υπολογιστεί η ηλικία ορισμένων ερειπίων σε μεγαλύτερη από 10 χιλιάδων χρόνων.
Μη φανεί παράδοξο ότι οι πιο πρόσφατοι πολιτισμοί τοποθετούνται ανάμεσα στους σχετικά πιο πρόσφατους: Μάγια, Αζτέκα, Κέτσουα. Αυτοί καλύπτουν με τη λάμψη τους την όψη εκατό άλλων πολιτισμών, που μένουν κρυμμένοι κάτω από διαδοχικά στρώματα, σκεπασμένοι από τη σκόνη της προϊστορίας. Σε μερικές από τις κοινωνίες αυτές, το πνεύμα έπαιξε ένα ρόλο διόλου ευκαταφρόνητο. Είχαν τους καλλιτέχνες τους, τους ποιητές τους, σχεδόν πάντα ανώνυμους, που βέβαια δεν είχαν, απ’ ό,τι είναι γνωστό, το δημιουργικό δαιμόνιο ενός Ομήρου.
Ο Πολιτισμός των Αμάουτα
Ο πιο ισχυρός νοτιοαμερικάνικος γνωστός πολιτισμός, των Ίνκας, είχε πριν απ’ αυτόν στα ίδια γεωγραφικά σημεία κι άλλους, που μέχρι πριν λίγο ακόμα αποτελούσαν όλοι μαζί ένα νεφέλωμα και ένα αίνιγμα: τους πολιτισμούς Τσαβίν, Μοτσίκα, Παράκας, Νάσα, Τιαγουανάκο, Τσιμού.
Εκείνος δεν ήταν, σαν τον ελληνικό, ένας πολιτισμός «άστεως», «πόλεων- κρατών» αλλά ένας πολιτισμός ουσιαστικά αγροτικός. Γεννήθηκε κι αναπτύχθηκε σ’ ένα περιβάλλον καμπίσιο και ορεινό, μέσα στις κυκλώπειες Άνδεις. Μεταξύ του 1200 και 1438, όλοι εκείνοι, οι Κέτσουα, οι ίνδιοι της «Ζεστής Κοιλάδας» απλώσανε την κυριαρχία τους και τον πολιτισμός τους πέρα απ’ το Περού και τη Βολιβία, ως τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, στο Εκουαδόρ κα μερικά στη Χιλή και στην Αργεντινή.
Η πρωτεύουσα, βασική διαμονή, ομφαλός της Αυτοκρατορίας, το Κούσκο, είχε κάτι απ’ την Ακρόπολη και λίγο απ’ τον Όλυμπο, αφού ο Ίνκα ήταν Θεός-Άνθρωπος. Επρόκειτο για μια κοινωνία γερά ιεραρχημένη, όπου η σοφία, όπως η Αθηνά, είχε κι αυτή μια λατρεία που προοριζόταν μόνο σε μια κοινωνική κάστα και μια ομάδα, τους Αμάουτα.
Απαγόρευσαν όμως την κουλτούρα τους οι Ισπανοί κατακτητές και οι καθολικοί τους παπάδες, αφού έπρεπε να τους τη σβήσουνε για να εξασφαλίσουνε την κυριαρχία τους, προφασιζόμενοι όμως τις ισχυρές παγανιστικές απηχήσεις, το θρησκευτικό υπόστρωμα και το είδος της ομαδικής ύπνωσης που ενεργούσε και εξακολουθεί και σήμερα ακόμη να ενεργεί πάνω σε εκατομμύρια ιθαγενείς πληθυσμούς των αντινών περιοχών.
Η Ισπανική κατάκτηση
Το 1911 ο βορειοαμερικάνος ιστορικός Χίραμ Μπίνγκαμ έκανε την ανακάλυψη μιας μυθώδους πέτρινης πολιτείας, ουδέποτε αναφερόμενης στα Ινκαϊκά χρονικά, που κατέληξε να είναι τόσο πραγματική όσο η Τροία και οι Ομηρικές πολιτείες. Κυριαρχώντας πάνω στον ποταμό Ουρουμπάμμπα, πάνω στο κλειστό βουνό, χαμένη μέσα στην άγρια σέλβα, καρφωμένη πάνω σε μια σέλλα ανάμεσα σε δυο πανύψηλες βουνοκορφές, κοιμόταν η αλλόκοτη, η μυστική πόλη Μάτσου Πίτσου.
Ήταν κάτι παραπάνω από ένας υπέροχος σωρός φαγωμένα απομεινάδια. Ήταν ολόκληρος οχυρωμένος οικισμός, σύμπλεγμα από ταράτσες, απλόχωρα οικοδομήματα και ιερές πλατείες, κήπους κρεμαστούς, βεράντες, ναούς των τριών παραθύρων, σύστημα χρήσης κι ελέγχου του ήλιου, αποχετευτικό σύστημα που δεν υστερεί από των Ανακτόρων της Κνωσσού. Εκθαμβωτική αρχιτεκτονική και αίσθηση του σχεδίου. Όταν κάποιος βλέπει το Μάτσου Πίτσου για πρώτη φορά, είναι αδύνατο να μη μείνει εμβρόντητος.
Ο ερχομός του ποιητή
Στις 3 Νοεμβρίου του 1943, ο ποιητής Νερούδα έφτασε στο Μάτσου Πίτσου. Σε μία διάλεξη περιέγραψε την εντύπωση που του προκάλεσε: «όταν πέρασα από το Άνω Περού, πήγα στο Κούσκο, ανέβηκα στο Μάτσου Πίτσου. Πριν καιρό είχα γυρίζει από τις Ινδίες, την Κίνα, το Μάτσου Πίτσου όμως είναι ακόμα πιο μεγαλειώδες. Όλοι οι πολιτισμοί ιστορικών εγχειριδίων μας μιλούσαν για την Ασσυρία, για τους Αρίους, τους Πέρσες και για τις κολοσσιαίες οικοδομές τους. Η ίδια η Ινδία μου φάνηκε πια μικροσκοπική, μπογιατισμένη, μια φτηνή εμποροπανήγυρη θεών, μπροστά στην υπέρτατη επισημότητα των εγκαταλελειμμένων Ινκαϊκών πύργων».
Ο Νερούδα ένιωσε τότε ότι και αυτός ο ίδιος αποτελούσε μέρος του Μάτσου Πίτσου και μέσα απ’ αυτό του έγινε συνείδηση ότι άνηκε σ’ αυτήν την κρυμμένη Αμερική, μα πρώτα-πρώτα στον Πρωτεϊκό αμερικανό άνθρωπο που είχε χτίσει την κρυμμένη πολιτεία στην κορφή του βουνού, στην καρδιά της λόχμης. Αποκάλυψε λοιπόν την ίδια του την προέλευση. Ανάσανε το άρωμα της προϊστορικής του ηλικίας. Είδε τη σχέση ανάμεσα στους αρχαίους και τους νέους αγώνες.
«Εκεί- λέει ο ποιητής- άρχισε να φυτρώνει μέσα μου ο σπόρος της ιδέας για ένα Αμερικάνικο Άσμα Γενικό. Πρώτα μου είχε σφηνωθεί η ιδέα ενός Γενικού άσματος της Χιλής, σ’ ένα είδος χρονικού. Εκείνη η επίσκεψη άλλαξε την προοπτική μου. Τώρα έβλεπα ολόκληρη την Αμερική από τα υψώματα του Μάτσου Πίτσου…».
Το μέρος αυτό το έγραψε στο σπίτι του στην Ίσλα Νέγρα, πλάι στον Ειρηνικό Ωκεανό, το Σεπτέμβρη του 1945. Το βιβλίο όλο συμπληρώθηκε στην εξορία πριν το 1950. Το βιβλίο της Αμερικής, το Κάντο Χενεράλ.
Ο Νερούδα υπήρξε ο πρώτος ποιητής που δοκιμάζει το ολικό πανοραμικό όραμα της ηπείρου από τις άγνωστες χαραυγές της. Δε βρέθηκε σαν τον Αισχύλο υποχρεωμένος να περισυλλέξει ψιχία του ο ομηρικού συμποσίου, γιατί πριν απ’ τον Νερούδα κανείς άλλος δεν έγραψε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια της Αμερικής. Επιχείρησε να τη γράψει ο ίδιος, στον καιρό του φυσικά και στο μέτρο του, με τον τρόπο του και με το ύφος του. Γι’ αυτήν την προσπάθεια έχει κάτι από τον Προμηθέα, αν και εμφατικότατα δείχνει ότι δεν ισχυρίστηκε ποτέ πως απέσπασε το ουράνιο πυρ. Αρνείται ότι ο ποιητής είναι, όπως υποστήριζε ο Βισέντε Γουϊδόβριο, «ένας μικρός θεός».
Για τον Νερούδα, ο ποιητής είναι ένας εργαζόμενος σ’ ένα επάγγελμα, «ένα επάγγελμα λεπτεπίλεπτο, γιατί πρέπει να εκφράσει πολλά συναισθήματα που δεν έχουν εκφραστεί, πρέπει να είναι ο ίδιος ο Αρχαίος Χορός, η ηχητική κατάφαση αυτών που πολλοί άνθρωποι ένιωσαν χωρίς να έχουν τη δύναμη να το εκφράσουν». Κατά την κρίση του ο ποιητής ασκεί ένα έργο παρόμοιο με του βαρκάρη. Πρέπει να οδηγεί τη βάρκα του και να ξέρει να αφήνεται να οδηγείται από το ρεύμα χωρίς να χάνει τη διεύθυνση. Να μαζεύει το βάθος του ανθρώπινου αισθήματος, τον προσανατολισμό του καιρού του και το ρυθμό που τον κουβαλάει, χωρίς να τον κάνει να χάνει από τα μάτια του τον αντικειμενικό σκοπό.
Η Ινκαϊκή κουλτούρα κατάφερε και πραγματοποίησε αξιόλογη αποτελεσματικότητα στην επίλυση πρακτικών προβλημάτων. Κατάφερε κάποια διανοητική εξέλιξη, αν και πρόκειται για πολιτισμό χωρίς το Λόγο, χωρίς Γράμματα. Μόνο οι Μάγια συνέλαβαν το ιερογλυφικό αλφάβητο. Αλλά οι Κέτσουα είχαν άντρες καλλιεργημένους που δεν έγραψαν. Λίγο μετά την Ισπανική κατάκτηση υπαγορεύτηκαν μερικά ιστορικά χρονικά, όπως τα ComentariosReales (πραγματικά ή Βασικά σχόλια) του Ίνκα Γαρσιλάσο (Γαρσιλάσο ο Ίνκα, 1539-1616, συγγραφέας, Περουάνος, απόγονος από μητέρα των βασιλιάδων Ίνκα και πατέρα Ισπανό), ιστορικά χρονικά που δεν είναι φυσικά Θουκυδίδεια αλλά δίνουν μια σαφή ιδέα αυτής της κοινωνίας, της ιστορίας της, δίνουν το πολιτικό καθεστώς, τα ήθη και την κουλτούρα της. Απεικόνισαν μια ιεραρχική κοινωνία τελείως ξένη με την ελληνική ιδέα του «ελεύθερου ανθρώπου», αν και εκείνη επίσης, την είχαν αποκλείσει από τους δούλους. Τα κρατικά ζητήματα ήταν μια αποκλειστικότητα του Ίνκα και της κάστας του γιατί, όπως είπαμε, ο Ίνκα θεωρούνταν άνθρωπος-θεός και απόγονος του Ήλιου. Όχι ακριβώς η σκέψη του Πινδάρου που λέει ότι «μία είναι η φυλή των ανθρώπων και των θεών, μιας και μόνης μητέρας». Μάλλον κάτι σχετικό με τον Κινέζο αυτοκράτορα, αποκλειστικό τέκνο του Ουρανού ή ο Ήλιος προσωποποιημένος.
Ο ποιητής για να γράψει το μεγαλειώδες Κάντο Χενεράλ βρίσκει γερή γη στο Μάτσου Πίτσου και βάζει πόδι και ψυχή πάνω στον κόσμο, βυθίζοντας ταραγμένο και απαλό το χέρι μέσα στο πιο γεννητικό από τα γήινα.
Στο βάθος μιλάει για τους είλωτες, όχι της Σπάρτης αλλά του Αμερικάνους, που φτιάχνουν Ανάκτορα, Ηλιακά Ρολόγια, Βασιλικά Μαυσωλεία με χρυσάφι και διαμάντια, μα που αυτοί δε θα τα φτάσουν ποτέ γιατί ζούνε κοινωνικά στο περιθώριο. Γιατί είναι οι δούλοι.
Ποίηση Αγάπης, Πάλης και Ελπίδας
Σαν απάντηση στην αδικία πάνω στη ζωή και στο θάνατο, ο ποιητής μιλάει με το αίμα και με το στόμα των αδικημένων. Και προσκαλεί σε μία ξανά-γέννηση μέσω της αγάπης αλλά και της πάλης και της ελπίδας, κάνοντας να μιλήσουν όλες οι σιωπές της Αμερικής. Ο Νερούδα που πιστεύεται σαν ο μεγαλύτερος σύγχρονος ποιητής της Λατινικής Αμερικής και του ισπανόγλωσσου κόσμου, άνοιξε έτσι μια νέα όψη του έργου του που είναι το πιο πλούσιο και γιγαντιαίο γραπτό έργο της ηπείρου.
Ο Νερούδα, που γεννήθηκε στις 12 Ιουνίου 1904 σ’ ένα χωματόσκεπο χωριουδάκι της Κεντρικής Χιλής και μεγάλωσε στο Τεμούκο του Νότου, από τα εφηβικά και νεανικά του ποιήματα «Κρεπουσκουλάριο», δηλαδή στα πρόθυρα των 20 χρόνων του, μέχρι τα πρόσφατα έργα του «Τέχνη των πουλιών», το μαχητικό θεατρικό έργο του «Λάμψη και Θάνατος του Χοακίμ Μουριέτα» έπαιξε όλα τα όργανα της ορχήστρας: τον έρωτα, τη μοναξιά, τη μελαγχολία και το γέλιο, τη φύση, το άθροισμα του ρεπερτορίου των αισθημάτων και των ενεργειών του ανθρώπου.
Κάθε βιβλίο του είναι μια ειδική πρόσκληση, που η ποιητική της αίσθηση αλλάζει στο επόμενο, όπως αλλάζει ο Πικάσο στις διαφορετικές εποχές του, αν και παραμένει πάντα πιστός στον εσωτερικό του κόσμο. Όπως το λέει ο τίτλος ενός από τους κύκλους του «Διαμονή στη Γη», «όχι μόνο η Αμερική αλλά όλος ο κόσμος είναι το θέμα απ’ το οποίο δεν παραιτείται ποτέ».
Η Ελλάδα, χώρα που επισκέφθηκε πριν λίγο του εμπνέει στο «Τα σταφύλια και ο Άνεμος», το «Σπασμένο Κιονόκρανο» (τρίπτυχο για τον Μπελογιάννη) και την βλέπει σαν «αρχαία και φωτεινή μητέρα των ανθρώπων-που χαμογελάει νικήτρια-δείχνοντας μας ξανά την αγαλματένια της ασπράδα μέσα από τα βουνά».
Ο Νερούδα περπάτησε, όπως του άρεσε να το λέει, απ’ το Νότο στο Βορρά, δηλαδή από την επίμονη βροχή της Αραουκανίας των παιδικών του χρόνων ως τον ήλιο, απ’ τη μοναξιά στη συντροφιά, από τη οδύνη στη χαρά ή καλύτερα, όλα τ’ ανάμιξε, μα εξουσιάζοντας τώρα όχι τον τόνο της απαισιοδοξίας αλλά της ιστορικής αισιοδοξίας τον ψυχωμένο τόνο.
Δρόμος με απλή διάβαση
«Η Ισπανία στην καρδιά» και τα «Υψώματα» του Γενικού άσματος είναι κριτικά σημεία ρήξης με τη θλίψη και την απελπισία, για ν’ ανοίξει το βήμα στη συνάντηση με τους ανθρώπους, με τους λαούς, με τις μάχες. Η ποίησή του λούζεται σήμερα στο φως των «Στοιχειωδών Ωδών» ή στη γαλήνια φιλοσοφία εκείνου που ξαναπερνάει από την κορφή των εξήντα χρόνων του στην παραβολή της ζωής του, σε πέντε τόμους του «Μνημονίου της Ίσλα Νέγρα», ξέροντας πως σ’ αυτήν μέσα υπήρχαν απ’ όλα, αλλά πως επίσης είναι ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή απ’ το χρόνο, με το βέλος κάθε μέρα πιο γρήγορο, που δε γυρνάει στο τόξο του παρά μόνο με την επίκληση και την καλλιτεχνική αυτοβιογραφική αναδημιουργία.
Ο ποιητής Νερούδα είναι σήμερα η πιο δυνατή φωνή μιας Αμερικής που «το όνομά της δεν το επικαλείται μάταια» (Ραψωδία του Γενικού άσματος), που ξέρει ότι δε θα πετύχει με τη σιωπή και την παράδοση άνευ όρων τίποτα άλλο από την αθλιότητα και το θάνατο περισσότερων από 100 εκατομμύρια λατινοαμερικάνων που ξεμένουν πίσω απ’ την επικαιρότητα. Γι’ αυτό, τραγουδάει εκείνος για όλους τους ερωτευμένους, μα και για όλους τους αγωνιστές.
Βγαλμένο απ’ την σκοτεινή κοιλιά της Αμερικής σα νόμιμο τέκνο της, ας δεχτούν οι Έλληνες το Κάντο Χενεράλ σαν ολόψυχο ποιητικό μήνυμα, πλούσιο σε αγάπη και αδερφωσύνη. Δια μέσου μια γυναίκας ερευνήτριας και δημιουργικής που από την Ελλάδα ήρθε για να εισδύσει στο μυστικό της ηπείρου μας, ναι, χάρη στην πρωτοβουλία και τη μετάφραση της Δανάης Στρατηγοπούλου, θα νιώσετε να πάλλεται κάτω απ’ τα μάτια σας η μυστηριώδης και φλογερή καρδιά της Αμερικής του σήμερα και του αύριο.
Μόλις κι έκλεισαν δέκα χρόνια που πέθανε μια φωτεινή Χιλιανή ποιήτρια, που είχε κι εκείνη, όπως και τόσοι άλλοι, την Ελλάδα σα μία από τις πιο διαλεχτές πηγές του τραγουδιού της: η Γαβριέλα Μιστράλ. Με το Νερούδα ένιωσε κι εκείνη την ποίηση όχι σα θάλασσα που μας χωρίζει αλλά σα γέφυρα που ενώνει τους ανθρώπους, τους λαούς, τις τέχνες.
Γι’ αυτό λοιπόν η νέα Ελλάδα, που γνώρισε και υπόφερε σαν τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, σαν τη δική μας, αιώνες αποικιοκρατίας, καθώς και την αγωνία της υπανάπτυξης, του ξένου χεριού και το βάρος του να είναι νησίδα στη θάλασσα της κουλτούρας, ας δεχτεί αυτό το πλατύ ανακοινωθέν, γεμάτο απ’ το κρασί της φιλίας, κέρασμα ενός αδερφού ποιητή, του πιο μεγάλου αδερφού τούτων των μακρινών χωμάτων. Το Γενικό μας Άσμα ας μπορέσει από τόσο μακριά να σας κάνει να διακρίνεται τη φυσιογνωμία μιας Αμερικής που έχει κάτι πανίσχυρο, μα κοινό με την Ελλάδα, μιαν Ελλάδα που δεν είναι μόνο παρελθόν αλλά και ζωή και καθήκοντα του παρόντος.
Santiagoτης Χιλής VolodiaTeitelboim
Γιάννης Ρίτσος «Στον Πάμπλο Νερούδα. (Καθυστερημένη απάντηση σ’ επιστολή και ανεπίδοτη), Αθήνα, Σάμος, Ιούνιος-Ιούλιος 1955» (αποσπάσματα).
Πάμπλο
Πάμπλο Νερούδα
Αδελφέ μου
Αδελφέ του κόσμου,
Το γράμμα που μου έστειλες δεν τόλαβα-
Πολλά σίδερα βάζουν στη νύχτα
για να μην ανταμώσουν τα χέρια μας.
Δεν ξέρουν
πως τα χέρια μας σκάβουν κάτω απ’ τα σίδερα
Δεν ξέρουν
πως οι στίχοι μας ανατέλλουν πάνω απ’ τα σίδερα
Δεν ξέρουν
πως για μας σίδερα δεν υπάρχουν…
…Πάμπλο
Το σπίτι μου είναι μικρό
Τα βιβλία μου σκονίζονται σε σανιδένια κασόνια.
Πάνω στα γόνατα της ψυχής μου γράφω…
…Καλωσόρισες στο φτωχικό μου, αδελφέ μου.
Αλήθεια
Το πιο βαρύ φορτίο
Είναι το φως που δεν μπορούμε να το δώσουμε…
…Πάμπλο
Εδώ σιμά
Πιο σιμά στην καρδιά μας
Είναι η Καισαριανή κι η Κοκκινιά
Είναι το Δίστομο και τα Καλάβρυτα.
Εδώ σ’ έναν διάτρητο καμένο τοίχο θα διαβάσεις
ολόκληρη την ιστορία του ανθρώπου…
…Ναι Πάμπλο
Ήρθαμε στον κόσμο για να τραγουδήσουμε
Και για να τραγουδήσουν και οι άλλοι μαζί μας…
…Εδώ σταματάει η κουβέντα μας.
Η κουβέντα μας συνεχιζόταν πολύ πριν αρχίσει.
Η κουβέντα μας συνεχίζεται όπου τελειώνει…
Τούτο το ποίημα το στόλισα με στίχους σου
Όπως στολίζαμε μια κάμαρα προσηλιακή με θαλασσογραφίες
Όπως στολίζει την καρδιά μας μέρα νύχτα η πίστη της δημοκρατίας.
Γειά σου αδερφέ μου.
Ήρθαμε στον κόσμο για να τραγουδήσουμε
Και για να τραγουδήσουν και οι άλλοι μαζί μας.
Επιμέλεια: Χρήστος Τσαντής christostsantis.com
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 